Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi-1
Albert Enşteyn
I hissə
Xüsusi Nisbilik Nəzəriyyəsi
Həndəsi təkliflərin fiziki mənası
Məktəb günlərinizdə bu kitabı oxuyanların əksəriyyəti Evklid həndəsəsinin nəcib binası ilə tanış olmusunuz və siz onları əməksevər müəllimləriniz tərəfindən saatlarla izlədiyiniz, heyrətamiz quruluşları və hündür pilləkənləri sevgidən çox hörmətlə xatırlayırsınız. Keçmiş təcrübəmizə görə, bu elmi nəzəriyyənin hər hansı bir hissəsini yalnış hesab edən hər kəsi nifrətlə qarşılayırsınız. Ancaq, bəlkə də, bu qürurlu əminlik hissi, kimsə səndən soruşsaydı, səni dərhal tərk edərdi: “Bəs bu təkliflərin həqiqət olduğunu iddia etməklə nə demək istəyirsən?” Bu suala bir az baxmağa davam edək.
Həndəsə az-çox müəyyən fikirləri birləşdirə bildiyimiz “təyyarə”, “nöqtə” və “düz xətt” kimi müəyyən anlayışlar və bu fikirlər sayəsində müəyyən sadə müddəalardan (aksiomalardan) bəhs edir.”Doğru” kimi qəbul etməyə meyilliyik. Sonra özümüzü etiraf etmək məcburiyyətində hiss etdiyimiz məntiqi bir müddət əsasında qalan təkliflərin hamısının bu aksiomlardan gəldiyi göstərilir, yəni onlar sübut edilmişdir. Təklif, aksiomalardan tanınmış qaydada çıxarıldığı zaman düzgündür (“doğru”). Fərdi həndəsi müddəaların “həqiqət” məsələsi, beləliklə, aksiomaların “həqiqətlərindən” birinə endirilir. İndi çoxdan məlum olub ki, son sual həndəsə üsulları ilə cavabsız qalmır, əksinə öz-özlüyündə tamamilə mənasızdır. Yalnız bir düz xəttin iki nöqtədən keçməsinin doğru olub-olmadığını soruşa bilmərik. Yalnız deyə bilərik ki, Evklid həndəsəsi hər birinə üzərində yerləşən iki nöqtə ilə bənzərsiz olaraq təyin olunma xüsusiyyəti verilmiş “düz xətlər” adlanan şeylərdən bəhs edir. “Doğru” anlayışı saf həndəsənin iddiaları ilə hesablanmır, çünki “doğru” sözü ilə nəticədə həmişə “real” bir obyektlə yazışmaları təyin etmək vərdişinə sahibik; həndəsə, bununla əlaqəli fikirlərin təcrübə obyektləri ilə əlaqəsi ilə deyil, yalnız bu fikirlərin öz aralarında məntiqi əlaqəsi ilə əlaqədardır.
Buna baxmayaraq həndəsə təkliflərini niyə “həqiqi” adlandırmaq məcburiyyətində olduğumuzu başa düşmək çətin deyil. Həndəsi fikirlər təbiətdəki az-çox dəqiq obyektlərə uyğundur və sonuncular, şübhəsiz ki, həmin fikirlərin yaranma səbəbinin müstəsna səbəbidir. Həndəsə quruluşuna mümkün olan ən böyük məntiqi vəhdəti vermək üçün belə bir kursdan çəkinməli idi. Məsələn, praktik olaraq sərt bir cəsəddə iki işarələnmiş mövqeyi “məsafədə” görmək praktikası düşüncə vərdişimizdə dərin bir şeydir. Üç nöqtəni, müşahidə yerimizin uyğun seçimi altında bir gözlə müşahidə etmək üçün üst-üstə düşə bilsək, düz bir xətt üzərində yerləşmə kimi qəbul etməyə alışmışıq.
Düşüncə vərdişimizə uyğun olaraq, indi Evklid həndəsəsinin təkliflərini, mövqedəki hər hansı bir dəyişiklikdən asılı olmayaraq, praktik olaraq sərt bir cismdəki iki nöqtənin hər zaman eyni məsafəyə (xətt aralığına) uyğun olduğu tək bir təkliflə əlavə edirik. Evklid həndəsəsinin təklifləri daha sonra özlərini praktik olaraq sərt cisimlərin mümkün nisbi mövqeyinə dair təkliflərlə həll edirlər. 1) Bu şəkildə tamamlanan həndəsə daha sonra fizikanın bir qolu olaraq qəbul edilməlidir. İndi həndəsi müddəaların “həqiqəti” ni bu şəkildə şərh etmək üçün qanuni bir şəkildə soruşa bilərik, çünki həndəsi fikirlərlə əlaqələndirdiyimiz gerçək şeylər üçün bu təkliflərin razı olub olmadığını soruşmaqda haqlıyıq. Daha az dəqiq ifadələrlə bunu həndəsi təklifin “həqiqəti” ilə bu qayda və pusulalı bir tikinti üçün etibarlılığını başa düşdüyümüzü söyləməklə ifadə edə bilərik.
Əlbəttə ki, həndəsi müddəaların “həqiqət” inamının mənası yalnız kifayət qədər natamam təcrübəyə söykənir. Hələlik həndəsi təkliflərin “həqiqətini” qəbul edəcəyik, daha sonrakı bir mərhələdə (ümumi nisbilik nəzəriyyəsində) bu “həqiqətin” məhdud olduğunu görəcəyik və məhdudlaşma dərəcəsini nəzərdən keçirəcəyik.
TƏRCÜMƏ: Xəyalə Hüseynli
Həmçinin bax: DİNAMİKA. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi. Lorens çevrilmələri
Həmçinin bax: https://turaz.org/cari-iled-daskenddeki-tebii-qaz-techizati-sistemi-yaxsilasacaq/
Həmçinin bax: https://tehsilim.org/oksford-elm-tarixi-muzeyinden-hekayler/
