Xoşbəxtlik haqqında

Müsbət duyğular: Xoşbəxtliyin gücü

Stressin bizi öldürəbiləcək duyğulara cavab olsa da, duyğularımız onun öhdəsindən gəlib, özümüzü müdafiə edə bilməyimizə kömək edə bilər. Bazar ertəsindən cümə gününə qədər olan gərginliyi həftə sonu əyləncəli keçirə bilərik və yaxınlaşan kimya imtahanımızla bağlı narahatlığımızı məktəbə, həyata və digər insanlara müsbət münasibətlə kompensasiya edə bilərik. Sadə dillə desək, stresə qarşı ən yaxşı dərman xoşbəxtlikdir: Müsbət düşünün, əylənin və başqalarının yanında olmaqdan zövq alın. Yəqin ki, siz “müsbət düşüncənin gücü” – müsbət düşünməyin insanların hədəflərinə çatmalarına kömək etdiyi və onları sağlam, xoşbəxt saxladığı və başlarına gələn mənfi hadisələrin öhdəsindən gələ biləcəyi  haqqında eşitmisiniz. Bu onu göstərir ki, müsbət düşüncə həqiqətən də işə yarayır. Gələcəkləri haqqında müsbət düşünən, nəticələrini idarə edə biləcəyinə inanan və başqaları ilə bölüşməyə hazır olan insanlar daha sağlam insanlardır (Seligman, & Csikszentmihalyi, 2000 ).

Müsbət düşüncənin gücü müxtəlif formalarda olur, lakin hamısı faydalıdır. Bəzi tədqiqatçılar optimistlərin daha xoşbəxt olduqlarını və daha az stressli olduqlarını düşünürlər, müsbət nəticələri müşahidə etmək üçün ümumi olaraq nikbinlik üzərində dayanıblar (Carver & Scheier, 2009). Digərləri öz-özünə effektivliyi, istənilən nəticəni verən hərəkətləri həyata keçirmə qabiliyyətimizə inamını cəmləşdirmişdir. Yüksək özəllik qabiliyyəti olan insanlar ətraf mühit və digər təhdidlərə aktiv, konstruktiv şəkildə – məlumat əldə etmək, dostları ilə söhbət etmək və yaşadıqları çətinliklərlə üzləşməyə və azaltmağa çalışırlar. Bu insanlar da özlərini az təsir göstərən insanlarla müqayisədə stresslərini daha yaxşı şəkildə cilovlaya bilərlər (Thompson, 2009).

Öz-özünə effektivlik qismən kömək edə bilər, çünki bizə təsir edə biləcək potensial stresləri idarə edə biləcəyimizi dərk etməyi bizə göstərir. İş mühitinə nəzarət edən işçilər (məsələn, mebelləri hərəkət etdirə biləcək və diqqəti yayındıran şeyləri idarə edə bilməklə) gündəlik fəaliyyətlərini seçə bilən qocalar evlərindəki xəstələr kimi daha az stress yaşayırlar (Rodin, 1986). Cam, Reim və Müğənni (1971) [5] yüksək səs-küyün qarşısını ala biləcəyinə inanan iştirakçıların, seçim imkanı olsa da əsla edə bilməyəcəyini düşünən insanlardan daha az stress yaşadığını kəşf etdi. Nəticələrimizi idarə edə bilmək bacarığı, heyvanların və daha yüksək statusa sahib insanların nə üçün daha uzun yaşadığını izah etməyə kömək edə bilər (Sapolsky, 2005).

Suzanne Kobasa və həmkarları (Kobasa, Maddi, & Kahn, 1982) həyat streslərindən daha az təsirlənmə meylinin həm nikbinlik, həm də dözümlülük kimi özünə təsir etmə ilə əlaqəli fərdi bir fərq ölçüsü olaraq xarakterizə edilə biləcəyi haqqında mübahisə etdilər. Cəsur şəxslər, stress potensiallı həyat hadisələrinə  daha müsbət yanaşan, neqativ hadisələrin səbəblərini anlamaq üçün daha çox hərəkət edənlər və gələcək üçün dəyərli ola biləcək şeyləri onlardan öyrənməyə çalışanlardır. Cəsur fərdlər təsirli mübarizə strategiyalarından istifadə edir və özlərinə daha yaxşı qayğı göstərirlər.

Nikbinlik, özünütəsdiq və dözümlülük hər biri birlikdə, müxtəlif mübarizə bacarıqlarının sağlamlığımıza çox müxtəlif təsirləri olduğu göstərilmişdir. Optimistlər xəstəliklərdən və əməliyyatlardan daha sürətli xilas olurlar (Carver və digərləri, 2005). Özünəməxsusluğu yüksək olan insanların siqareti buraxmağı və arıqlamağı daha yaxşı bacardıqları və davamlı idmanla məşğul olma ehtimalının daha yüksək olduğu aşkar edilmişdir (Cohen & Pressman, 2006). Cəsarətli insanlar stres və digər mənfi həyat hadisələri ilə daha yaxşı mübarizə aparırlar (Dolbier, Smith, & Steinhardt, 2007). Stress yüksək olduğu zaman müsbət düşüncənin müsbət təsirləri vacibdir. Baker (2007) az stresli dövrlərdə pozitif düşüncənin stresə reaksiyaya çox az fərq yaratdığını, lakin idman kimi, stressli dövrlərdə optimistlərin gündəlik siqaret çəkmə və stressə cavab vermə ehtimalının az olduğunu kəşf etdi.

Daha müsbət düşünməyi öyrənmək mümkündür və bunu etmək faydalı ola bilər. Antoni nikbinlik təhsili alan pessimist xərçəng xəstələrinin təlimdən sonra daha nikbin baxışlarını bildirdiklərini və müalicələrindən sonra daha az yorulduğunu gördü. Və Maddi, Kahn və Maddi (1998) [13], streslə təsirli bir şəkildə mübarizə aparmaq yollarına diqqət yetirməyi özündə cəmləşdirən “dözümlülük təhsili” proqramının məmnuniyyəti artırmaq və öz-özünə bildirilən stresi azaltmaq üçün təsirli olduğunu aşkar etdi.

Stressə müsbət yanaşmağın faydaları ömür boyu davam edə bilər. Christopher Peterson və iş yoldaşları (Peterson, Seligman, Yurko, Martin və Friedman, 1998) 1936-1940 illər arasında kollecdə olarkən ilk dəfə görüşdükləri insanların nikbinlik səviyyəsinin onların sağlamlığını müalicə etdiyini növbəti 50 il ərzində müəyyən etdilər. Kollecdə həyata daha müsbət baxan tələbələrin, hər hansı bir səbəbdən olarsa olsun, 50 il sonra ölmə ehtimalı daha az idi və xüsusilə daha az nikbin olan tələbələrlə müqayisədə təsadüfü və ya zorakı ölümlə qarşılaşma ehtimalı daha az idi. Oxşar nəticələr daha yaşlı yetişkinlər üçün də tapıldı. Yalnızlıq, ailə vəziyyəti, iqtisadi vəziyyət və digər sağlamlıq əlaqələrini idarə etdikdən sonra Levy və Myers müsbət münasibətlərə sahib olan və özünəməxsus yüksək fəaliyyət göstərən yaşlı yetişkinlərin sağlamlıqlarının daha yaxşı olduğunu və daha mənfi yaşıdlarına nisbətən orta hesabla 8 il daha uzun yaşadıqlarını aşkar etdilər (Levy & Myers, 2005; Levy, Slade, & Kasl, 2002). Diener, Nickerson, Lucas və Sandvik (2002), həyatlarının erkən dönəmlərində daha şən davranışlara sahib insanların 19 il sonra qiymətləndirildikdə gəlir səviyyələrinin daha yüksək olduğu və işsizliyin az olduğunu gördülər.

Başqaları ilə əlaqələrimizdən xoşbəxtlik tapmaq

Xoşbəxtlik qismən genetik amillərlə müəyyənləşdirilir, belə ki, bəziləri təbii olaraq başqalarından daha xoşbəxtdir (Braungart, Plomin, DeFries, & Fulker, 1992; Lykken, 2000), həm də qismən özümüz üçün yaratdığımız vəziyyətlər. Psixoloqlar xoşbəxtliyi təsir edən yüzlərlə dəyişəni araşdırdılar, amma ən əhəmiyyətlisi də var. Başqaları ilə müsbət sosial münasibətlər qurduqlarını bildirən insanlar – sosial dəstək alqısı – daha az sosial dəstəyi olduğunu bildirənlərdən daha xoşbəxt olduqlarını bildirirlər (Diener, Suh, Lucas, & Smith, 1999; Diener, Tamir, & Scollon, 2006). Evli insanlar evlənməmiş insanlardan daha xoşbəxt olduqlarını bildirirlər (Pew, 2006) və başqaları ilə əlaqəli və qəbul edilən insanlar daha çox təcrid olunmuş və rədd edilmiş hiss edənlərə nisbətən daha az depressiya, yüksək hörmət və daha az sosial həyəcan və qısqanclıq çəkirlər (Leary, 1990). Sosial dəstəyi olan insanlar ümumiyyətlə daha az depressiyaya düşür, neqativ hadisələrdən daha tez qurtarır və intihar etmə ehtimalı azdır. Sosial dəstək bizi stressə qarşı müxtəlif yollarla qabaqlayır. Birincisi, etibar edə biləcəyimiz və etibar edə biləcəyimiz insanlara ehtiyacımız olduqda nemətləri bölüşməyimizə imkan verərək birbaşa bizə kömək edir. Bunlar sosial dəstəyin birbaşa təsirləridir. Ancaq ətrafımızda insanların olması özümüzü yaxşı hiss etməyimizə səbəb olur. Bunlar sosial dəstəyin təqdir təsiri. Gençöz və Özlale (2004) daha çox dostu olan şagirdlərin daha az stres hiss etdiklərini və dostlarının onlara kömək etdiklərini bildirdiklərini, eyni zamanda dostluq etmələrinin özlərini daha yaxşı hiss etmələrini təmin etdiklərini bildirdilər. Yenə də qadınlar tərəfindən çox istifadə edilən meyl və dostluq münasibətinin stressi azaltmaq üçün vacib və təsirli bir yol olduğunu görə bilərsiniz.

Bizi nə xoşbəxt edir?

İnsanların xoşbəxt olmağa çalışarkən qarşılaşdıqları çətinlik onları həmişə nələrin xoşbəxt edəcəyini bilməmələridir. Nümunə olaraq, bir çoxumuz daha çox pulumuz olsaydı, daha xoşbəxt olacağımızı düşünürük. Özümüzə və ailələrimizə yemək və kifayət qədər sığınacaq almaq üçün pula ehtiyacımızım olduğu həqiqət olsa da, sərvətin minimum səviyyəsi qalxdıqdan sonra, ümumiyyətlə, çox pul daha çox xoşbəxtlik gətirmir. Məsələn, gördüyünüz kimi, son onilliklər ərzində bir çox ölkədə gəlir və maddi uğurlar xeyli yaxşılaşsa da, xoşbəxtlik inkişaf etmir. 1946-1990-cı illər arasında Fransa, Yaponiya və ABŞ-da güclü iqtisadi inkişaf olmasına baxmayaraq, bu ölkələrin vətəndaşları tərəfindən rifah halında heç bir irəliləyiş olmayıb. Amerikalıların alıcılıq qabiliyyətləri bu gün 1950-ci illərdəkindən təxminən üç qat daha çoxdur və buna baxmayaraq, ümumilikdə xoşbəxtlik səviyyəsi hələ də artmayıb. Görünür ki, problem bizim heç vaxt bizi “həqiqətən” xoşbəxt etmək üçün kifayət qədər pula sahib olmamağımızdır. Csikszentmihalyin məlumat verib ki (1999), ildə 30.000 dollar qazanan insanlar ildə 50.000 dollar qazandıqları təqdirdə ,amma ildə 100.000 dollar qazananlar 250.000 dollar qazandıqlarında xoşbəxt ola bilərlər. Bu araşdırmalardan belə qənaətə gələ bilərik ki,biz hər zaman bizi nəyin xoşbəxt etdiyini və ya edə biləcəyini bilmirik və bu,ən azından qismən doğrudur. Məsələn, Jean Twenge və həmkarlarının (Twenge, Campbell & Foster, 2003) bir sıra araşdırmalarına görə uşaqları olan insanlar uşaq sahibi olmağın onları xoşbəxt etdiyini iddia etsələr də, övladı olmayan cütlüklər əslində onlardan daha xoşbəxt olduqlarını bildirirlər.

Psixoloqlar insanların öz gələcək emosional vəziyyətlərini proqnozlaşdırma qabiliyyətinin o qədər də dəqiq olmadığını aşkar ediblər.(Wilson & Gilbert, 2005).Birincisi, insanlar hadisələrə olan emosional reaksiyalarını yüksək qiymətləndirirlər.  İnsanlar başlarına gələ biləcək müsbət və mənfi hadisələrin həyatlarında böyük bir dəyişiklik yaradacağını düşünsələr də, bu dəyişikliklər həyat təminatında ən azı bəzi dəyişikliklər yaratsa da,onlar düşündüklərimizdən daha az təsirli olurlar. Pozitiv hadisələr bizi yaxşı hiss etdirməyə meyllidir, lakin təsirləri olduqca tez tükənir və bu mənfi hadisələr üçün də keçərlidir. Məsələn, Brickman, Coates və Janoff-Bulman, bir lotereyada 50.000 dollardan çox qazanan insanlarla görüşdülər və onların keçmişdə olduğundan və həmçinin lotoreyanı qazanmayanlardan xoşbəxt olmadıqlarını bildirdilər. Digər tərəfdən, tədqiqatçılar qəzalar nəticəsində iflic olan şəxslərin gözlənilən qədər bədbəxt olmadıqlarını təsbit etdilər. Bu necə ola bilər?  Bir neçə səbəb vardır. Birincisi, insanlar möhkəmdir;  mənfi hadisələr baş verdikdə mübarizə bacarıqlarını işə gətirirlər və bu, onları daha yaxşı hiss etdirir. İkincisi, insanların əksəriyyəti davamlı olaraq çox müsbət və ya çox mənfi təsirlər yaşamırlar, əksinə mövcud vəziyyətlərinə uyğunlaşırlar.Gündəlik həyatımızda getdikcə daha çox müsbət nəticələr yaşadıqca onlara alışırıq və həyat təminatımız daha orta səviyyəyə çatır. Xoşbəxtliyimizi səhv proqnozlaşdırmağımızın bir səbəbi də yeni hadisələr nəticəsində öz vəziyyətimiz dəyişdikdə sosial müqayisələrimizin dəyişməsidir. Zəngin insanlar özlərini digər zəngin insanlarla müqayisə edirlər, kasıb insanlar digər kasıb insanlarla, xəstələnən insanlar digər xəstələr ilə müqayisə edirlər.Müqayisələrimiz dəyişdikdə, xoşbəxtlik səviyyələrimiz də müvafiq olaraq bundan təsirlənir. İnsanlardan gələcək duyğularını proqnozlaşdırması istənildikdə,onlar yalnız soruşulan müsbət və ya mənfi hadisəyə diqqət yetirə bilər və dəyişməyəcək bütün digər şeyləri unudurlar.Wilson, Wheatley, Meyers, Gilbert və Axsom (2000), insanlardan gələcəkdə  edəcəkləri bütün müntəzəm şeylərə diqqət yetirmələrini xahiş etdikdə (işləmək, kilsəyə getmək, ailəsi və dostları ilə ünsiyyət qurmaq və s.), həqiqətən yaxşı və ya pis bir şeyin onlara necə təsir edəcəyi barədə proqnozları daha az həddə idi. Əgər zövq keçicidirsə, ən azından bədbəxtlik eyni keyfiyyətin bir qismini bölüşür. Bir tərəfdaş və ya uşaq itkisi kimi dəhşətli bir şey başımıza gəlsə xoşbəxt ola bilməyəcəyimizi düşünə bilərik, ancaq bir müddət uyğunlaşdıqdan sonra insanların çoxu xoşbəxtlik səviyyələrinin əvvəlki səviyyələrə qayıtdığını görürlər (Bonnano et al., 2002). Sağlamlığımızdakı narahatlıqlar rifah hissimizə mane olur və ciddi bir əlilliyi və ya xəstəliyi olanların əhval səviyyələri  bir qədər aşağı düşür. Amma sağlamlıq pozulsa da, bədbəxtlik səviyyələri insanların çoxunun gözlədiyindən aşağı olur(Lucas, 2007; Riis et al., 2005). Məsələn, əlil insanların sağlamlıq, təhlükəsizlik və cəmiyyətdə qəbul edilməsi ilə bağlı daha çox qayğıları olsa da, ümumi müsbət xoşbəxtlik səviyyələrini saxlayırlar(Marinić & Brkljačić, 2008). Ümumi götürsək, sərvətimizin, sağlamlığımızın və həyat şərtlərimizin həyat təminatının yalnız 15 – 20% -ni təşkil etdiyi təxmin edilib (Argyle, 1999). Şübhəsiz ki, xoşbəxtliyin əsas tərkib hissəsi xarici amillərin kənarında və ya bəlkə də altındadır.

TƏRCÜMƏ ETDİ: Ələviyyə Oruczadə, Fəridə Mahmudova və Məmmədova Gülü

 

Həmçinin bax: “Naxçıvan: dörd fəsildə” kitabının təqdimatı olub

Həmçinin bax: