Xəzər xaqanlığı
Xəzər türkləri Xəzər dənizinin şimal qərb sahillərində yaşayıb, VII-X əsrlərdə böyük xaqanlıq qurub, şərqi Avropa tarixində mühüm rol oynamışdır. Onun başında Aşina sülaləsi dayanırdı. VII əsrin ortalarında yaşamış bu xan nəslinin bütün nümayəndələrini tanıdığımızdan hakimiyyətdə olanları istisna metodu ilə Xəzəristanda taxt-taca İrbis Şequy xanın varisinin çıxdığını etiraf etmək lazım gəlir. Elə həmin dovrdə də Xəzəristan Qərb xaqanlığından ayrılmışdı. Əslinə baxanda, İşbara xanın və on ox türklərinin xəzərlərlə maraqlanmağa belə vaxtları yox idi. Bu xaqanlıq Qafqaz, Qara dənizin şimalında, Volqa çayından Dnepr çayına qədər və quzeydə Kiyev şəhərinə qədər yerləri tutmuşdu. Xəzər dövlətinin qüvvətli təşkilatı və geniş ticari fəaliyyəti vardı. Xalq rifah içində yaşayıb, məzhəbdə az idi.
Xəzər xalqının əsasını sabarlar təşkil edirdi, onlardan başqa hunlar, göytürklər, oğuzlar, bulqarlar və macarlar da oraya daxil idilər.
576-cı ildə xəzərlər Göytürk dövlətinə tabe oldular. Fitrət dövründə, yəni 630-dan istiqlallarını elan etdilər. İranlıların qarşısında dayana bilmək üçün də bizanslarla dostluq və ittifaq qurdular.
665-ci ildə Böyük Bulqar dövlətinin süqutundan sonra, Xəzər dövlətinin hüdudu Dneprə qədər genişləndi. Güney tərəfdəndə islam orduları ilə qonşu olub, ara-sıra onlarla savaşılar. Ərəblər bir dəfə Dərbəndi aşıb , xəzərlərin paytaxtı Bələncərə qədər irəli getdilər, lakin geri çəkilməyə məcbur oldular. Abbasilər zamanında ərəblərlə savaşların şiddəti azaldı. VIII- IX əsrlərdə Xəzər dövləti Şərqi Avropanın ən qüdrətli dövləti olub, Çin və Bizans dövlətləri sırasında idi. IX əsrdə xaqan 25 padşahın başında idi və Xəzər ölkəsi dünyanın ən fəal ticarət mərkəzi idi. Xalq rifah və əmniyyətdə yaşayırdı, paytaxtları Volqa çayının kənarında İtil şəhəri olub, Bələncər və Səməndər də mühüm şəhərlərdən idi. İtil şəhərinin qərb qismi, yəni xaqanın oturduğu yer Xanbalıq adlandırdı.
Xəzər imperatorluğunda müxtəlif xalqlar öz dillərində danışır və öz dinlərinə inanırdılar. Göytürk, Ərəb, İbrani və kiril əlifbaları işlənirdi. Göy Tanrı dininə inanırdılar. Sonradan islam, məsihi və yəhudi dini də yayıldı. Şəhərlərdə məscid , kilsə və kənisə yan-yana tikilirdi. İslam IX əsrin ortalarında xarəzimlər tərəfindən yayıldı. Kəlimi dini də xaqan və hakim təbəqənin dini olmuşdu. Xəzərlər zamanındakı əmniyyət sayəsində alış-verişin çoxalıb yayılması Rus dövlətinin təşkilinə yardım etdi. IX əsrin birinci yarısında islav-fin qarşılıqlı qəbilələr İlmen dəryaçasının ətrafında qəsəbələr tikib yerli xalq və bizanslarla alış –veriş edirdilər. Bu qəbilələr rus adlandıran skandinavlı bir dəstənin idarəsinə girmiş və xəzərlərlə bənzər bir siyasi quruluş qurmağa başlamışlar.
VII əsrin başlanğıcında Ön Qafqazda iki xalq — Don çayına qədər Kubanın sağ sahilində yaşayan və tərkiblərində Uturqur, Unnoqundur, Onoqur və başqa tayfaları birləşdirən bolqarlar, habelə İtil və Terekin aşağı axınlarda yaşayan xəzərlər məskunlaşmışdılar. 589 və 626—630-cu illərin müharibələrində xəzərlər öz telelərini Aşina xanları ilə elə sıx bağlamışdılar ki, yunan və fars müəllifləri «xəzər» və «türk» anlayışlarını sinonim kimi işlədirdilər. Lakin bu xalqlar o qədər müxtəlif idi ki, Şavann onları eyniləşdirməyin qeyri-mümkünlüyü barəsində oxucunu xüsusi xəbərdar edir. Xəzərləri hətta çinlilər də tanıyırdılar, «Tanşu»da Bosının (İran) və Folinin (Rum — Bizans) şimal qonşusu «kesaların — dulqas (türkyut) nəsli» adlandırılır. Çinlilər bu adı kidanlar, yaxud telelər kimi məcburi deyil, könüllü surətdə itaətə gələn xalqlara verirdilər. İranın köhnə düşmənləri olan xəzərlər nuşibi xanlarının siyasətinə bütün qüvvə və imkanları ilə tərəfdar çıxırdılar və buradan da aydınlaşır ki, onların ehtimadı rəqibləri yalnız bolqarlar ola bilərdilər. Bu fakt mənbələrin dolayı yolla verdikləri məlumatlar vasitəsi ilə də təsdiq edilir
625-ci ildə o, Andrey adlı «ağıllı və tədbirli bir şəxsi hədsiz sərvətlər vədi» ilə xəzərlərin yanına göndərdi. «Şərq hökmdarının canişini Cebqu-xaqanın, hökmdarlıqda ikinci adamın adından böyük məmnuniyyətlə belə cavab verdi: «Mən onun (İraklinin düşmənlərindən qisas almaq üçün səfərə çıxacağam, özüm igid qoşunlarımla onun köməyinə gələcəyəm, lazım olan işləri öz qoşunumla, qılınc və oxumla onun istədiyi kimi görəcəyəm». Min nəfər süvarinin müşayiəti ilə göndərilən cavab səfirliyi fars gözətçi məntəqələrinin əhatəsindən keçərək İraklinin düşərgəsinə gəldi və müqavilənin bağlandığını təsdiq etdi. O biri il vəd olunan qoşunlar Albaniyada və Atropatenada təxribatçılıq əməliyyatlarına başladılar. Həmin dövrdən etibarən Bizans tarixçiləri türkyutlarla xəzərləri eyniləşdirirlər. Ehtimal ki, bu xəzərlərin Xəzəryanı çöllərdə xaqanlığın əsas istinadgahına çevrilməsi ilə əlaqədardır.
Fars əyanları 628-ci il fevralın 29-da saray çevrilişinə əl atdılar. Onlar Xosroyu taxtdan salıb edam etdilər, onun oğlu Kavad Şiruyəni taxta çıxardılar və Bizansla sülh istədilər, İrakli gözlənilmədən çox asanlıqla farsların xahişi ilə razılaşdı. Əslində bu separat sülh müqaviləsi idi, çünki türk-xəzərlər müharibəni davam etdirirdilər. İraklinin qəribə hərəkətini təhlil edərkən ona diqqət yetirmək lazımdır ki, Bizans imperatoru düz beş il etibarlı arxası olmadığına görə düşmənə həlledici zərbə endirə bilməmişdi. Suriya və Kiçik Asiyanın bir hissəsini farslar işğal etmişdilər, Qafqazdakı xristianları ya monofizit idilər və yalnız buna görə Xosroy Pərvizin dinədözən hökuməti ilə asanlıqla barışırdılar, ya da Stefan İveriyalı kimi siyasi motivlərə əsaslanaraq İranla mülah müqaviləsi bağlayırdılar. Yalnız xəzərlərin yardımı İrakliyə əl-qol açmağa imkan verdi. Qafqazdakı fars təmayülünün qarşısını alan türk-xəzərlərin köməyi olmasaydı, Ktesifon üzərinə yürüş çətin ki, müvəffəqiyyətlə nəticələnə bilərdi.
839-cu ildə ilk dəfə qurulan rus birliyində baş vəzirin adı xaqan idi. 862-ci ildə rus xanı Rurik xəzərlərə tabe idi. Onun yerinə oturan oğlu Oleq Kiyevi adlı və qurduğu təçkilatda xəzərləri özlərinə nümunə kimi götürmüşdü. 988-ci ildə məsihiliyi qəbul edən knyaz Vladimir sonra knyaz Yaroslav hələ də özlərini xaqan adlandırırlar. Xəzər dövləti X əsrin ortalarından zəifləməyə başladı. Çünki ticari fəaliyyət üçün alınan muzdlu yad əsgərlərin sayı artdı və ordu milli olmaqdan çıxdı. Dil və din birliliyi olmaması da dağılmaq üçün zəmin hazırladı. Ordunun zəifliyi əmniyyət və ticarət işlərini pozdu. Get-gedə tabelikdə olan ellər də ayırdılar. Nəhayət , Kiyev knyazı dənizdən və qurudan xəzərlərə hücum edib paytaxtlarını aldı. Xəzərlər dağılıb , bir qismi Krıma çəkildi, bir qismidə Azərbaycana gəldi və yerli xalqa qarışdı
Ədəbiyyat:
1.Əsməd Muxtarova-Türk Xalqlari Tarixi- ELM 1999
2.Lev Qumilyov-Qədim Türklər Elm 1967
3.Türklərin Tarix və Mədəniyyətinə Bir Baxiş. Baki 2009
YAZAR: Samirə İbrahimli
HƏMÇİNİN BAX: Viruslar Nədir?
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/musteqilliyin-ebdi-olsun-azerbaycanim/
