Xərçəng xəstəliyi. Beyin xərçəngi
Xərçəng,bədxassəli neoplazma kimi də tanınır, orijinal yerindən əlavə bədənin digər hissələrinə hücum və yayılma potensialı ilə, anormal hüceyrə böyüməsini əhatə edən xəstəliklər qrupudur.İnsanlara təsir etdiyi bilinən yüzdən çox müxtəlif xərçəng var,lakin bütün şişlər xərçənglidir (bədxassəli); benign şişlər bədənə yayılmır. Mümkün əlamət və simptomlar arasında xərçəng kütləsinin meydana gəlməsi, anormal qanaxma, uzun öskürək, izah edilməmiş kilo itkisi, bağırsaq funksiyalarındakı dəyişikliklər və digərləri də var.Bu simptomlar xərçəngin olmasına baxmayaraq, digər xəstəliklərə görə də ortaya çıxa bilər.
Bir çox xərçəngin qarşısını alına bilər: ideal bir çəki saxlamaq, çoxlu tərəvəz, meyvə və bütün taxıl yemək, müəyyən yoluxucu xəstəliklərə qarşı aşılanmaq, çox miqdarda işlənmiş qırmızı ət yeməmək, həddindən artıq alkoqol, siqaret və günəş işığına məruz qalmamaq. Xərçəng tez-tez radiasiya, cərrahiyyə, kemoterapi və hədəf terapiya birləşməsi ilə müalicə olunur.Ağrı və simptomları idarə etmək müalicənin vacib hissəsidir. Palliativ qayğı, inkişaf etmiş mərhələlərdə xərçəng xəstələri üçün xüsusilə vacibdir.Yaşamaq şansı xərçəng növünə və müalicənin başlanğıcındakı xəstəliyin dərəcəsinə bağlıdır. Diaqnoz qoyulanda on beş yaşına çatmayan uşaqlarda inkişaf etmiş dünyada beş illik sağ qalma səviyyəsi orta hesabla 81% təşkil edir.ABŞ-da orta hesabla beş illik sağ qalma səviyyəsi 66% – dir.
Bədənimizdəki bütün orqanlar canlının ən kiçik quruluş daşı olan hüceyrələrdən meydana gəlir. Sağlam bədən hüceyrələri bölünə bilmə qabiliyyətinə malikdirlər. Orqanlar ölən hüceyrələrin yenilənməsi və zədələnmiş toxumaların bərpa edilməsi məqsədiylə bu qabiliyyətlərini istifadə edirlər. Lakin bu qabiliyyətləri də məhduddur. Sonsuz bölünə bilməz. Hər hüceyrənin həyatı boyunca müəyyən bir bölünmə sayı vardır. Sağlam bir hüceyrə nə vaxt və harada bölünəbiləcəyini bilmə qabiliyyətinə malikdir.
Xərçəng qarşısıalınmaz şəkildə böyüyən və məhv olmayan hüceyrələrin nəticəsində yaranır. Orqanizmdəki normal hüceyrələr nizamlı şəkildə böyümə, bölünmə və ölmə mərhələrindən keçir. Müntəzəm hüceyrə ölümü apoptozis adlanır və bu proses pozulanda, xərçəng yaranmağa başlayır. Normal hüceyrələrdən fərqli olaraq, xərçəng hüceyrələri proqrammatik ölüm yaşamır, bunun əvəzində isə böyüməyə və bölünməyə davam edir. Bu, nəzarətsiz şəkildə böyüyən, qeyri-normal hüceyrə kütləsinin yaranması ilə nəticələnir.
Xərçəngin simptomları tamamilə müxtəlifdir və xərçəngin harada yerləşməsinədən, haraya yayılmış olmasından və şişin ölçüsündən aslıdır. Xərçəng dəri üzərindən görülə yaxud hiss edilə bilir – döşdə və ya xayada əmələ gələn şiş bu nahiyələrdə xərçəngin göstəricisi ola bilir. Dəri xərçəngi (melanoma) adətən dəri üzərindəki xal yaxud ziyillərdə baş verən dəyişikliklərlə müşahidə edilir. Ağız xərçəngi bəzən ağızın içərisindəki ağ ləkələr və ya dil üzərindəki ağ nöqtələrlə müşahidə edilir.
Xərçəng xəstəliyinin 6 əlaməti:
Xərçəng xəstəliyinin ilkin əlamətlərinə əhəmiyyət verməyən bir çox insan sonralar bu xəstəliyin müalicəsində ciddi çətinliklərin olması səbəbindən onun qurbanına çevrilir. Şiş ən çox təşxis edilə bilən əlamətlərdən biridir, ancaq vaxtında diqqət yetirilməli çox əhəmiyyətli olan 6 fərqli əlamət də var.
1.Pəhriz və idman vərdişlərində heç bir dəyişiklik olmadığı halda birdən-birə arıqlamaq yaxşı əlamət deyil. Həddindən artıq arıqlamaq mədəaltı vəzi, mədə və ağciyər xərçənglərinin də əlaməti ola bilər. Çəkidə zaman-zaman ola biləcək kiçik dəyişikliklər normal qəbul edilir.
2.Xərçəngin ilk əlamətləri ağrıya səbəb olmur. Amma bədəndə anidən baş verən ağrı vədavam edən ağrı sümük, beyin və ya digər xərçəng xəstəliklərinin göstəricisi ola bilər. Bir ay və ya daha uzun davam edən və səbəbi açıqlanmayan ağrılar üçün mütləq həkimə müraciət edin.
3.Çox yemək, spirt və ya stress mədə qıcqırmasına səbəb ola bilər. Mədə yanması və qıcqırması problemini aradan qaldırmaq üçün pəhriz saxlamaq təklif olunur. Lakin pəhriz saxladığınız halda mədə ağrısı davam edirsə, həkimə gedin. Mədə yanması mədə, boğaz və yumurtalıq xərçənginin də xəbərçisi ola bilər.
4.Az yeməkdən sonra belə toxluq hiss etmək yumurtalıq, mədəaltı vəz və ya mədə xərçənginin əlaməti ola bilər. Mədəaltı vəzi xərçəngi ən çətin müalicə edilən xəstəlik olduğu üçün erkən diaqnoz qoyulmalıdır. Bu xərçəng növünün ən çox rast gəlinən əlamətləri iştahanın itməsi, çəkinin sürətlə azalması, gözlərin və ya dərinin saralması, solğunluq, sürüşkən nəcisdir.
5.Tez-tez tualetə getmək istəyinin olmasına baxmayaraq, sidiyə çıxa bilməmək əksər hallarda sidik kisəsi xərçənginin əlaməti ola bilər. Bu xəstəlik, adətən, orta yaşı keçən kişilərdə müşahidə edilir. Bu zaman onlarda sidiyin rəngi sarı və tünd qırmızı olur. Bu əlamətə görə də həkimə müraciət edin.
6.Babasil və ya anal dəlikdən qaynaqlanan qanaxmalar ən çox bir və ya iki gün çəkir. İki gündən çox davam edən qanaxma olarsa, mütləq həkimə müraciət edin.
BEYİN XƏRÇƏNGİ
Beyin xərçəngi beyin və ya onurğa beyni səviyyəsində yaranan bədxassəli bir şişdir. Təqribən 23,820 şəxs bu il ABŞ-da beyin xərçəngi ilə qarşılaşacaq. Onlardan 13,410 nəfəri kişi cinsindən, qalanları qadınlardan olacaq. Bu statistika, beynimizdə ilk dəfə meydana gələn və bədənimizin müxtəlif yerlərindən yayılanlar deyil, baş beyin xərçənglərinə aiddir. Beyin xərçəngi CNS-nin bütün ilkin şişlərinin demək olar ki 90% -ni təşkil edir. Uşaqlara və yeniyetmələrə də təsir edir. Beyin, digər xərçənglərin metastazlaşdırdığı tez-tez bir orqandır. Aşağıdakı növlər bədənin həmin hissəsinə metastazla əlaqəli ən çox yayılmışlardır:
• Mədə xərçəngi
• Döş xərçəngi
• Böyrək xərçəngi
• Ağciyər xərçəngi
• Leykemiya
• Lenfomalar
• Melanomalar
Bu məqalədə beynin ilkin xərçəngi, onun simptomları, risk faktorları, səbəbləri, diaqnoz və müalicə mövzuları müzakirə ediləcəkdir. Beyin pozğunluğu olanların 5 illik sağ qalma səviyyəsi kişilər və qadınlar üçün müvafiq olaraq 34% və 36% təşkil edir. Beyin xərçəngi, digər CNS şişləri ilə birlikdə hər iki cins üçün ölümün 10-cu səbəbidir. İllik məlumatlar bu il ABŞ-da təxminən 17,760 insanın beyin xərçəngi və digər növ CNS maligniyaları səbəbindən öləcəyini göstərir.
Beyin xərçəngi üçün risk faktorları:
Risk faktorları müəyyən bir davranış, xüsusiyyət və ya bir xəstəliyin inkişaf şansınızı artıra biləcək hadisələrdir. Xərçənglər genetik və həyat tərzi ilə əlaqəlidir. Aşağıda beyin və CNS xərçəngləri üçün ən yaxşı qurulmuş bir sıra risk faktorları var.
Əsr. Beyin şişləri yaş həddində daha çox yayılmışdır. Buna görə bir uşaq və ya daha böyük bir yetkin daha çox təqdim edir CNS xərçəngi, fərqli yaş qruplarına aid insanlarla müqayisə edildikdə.
Cinsi. Ümumiyyətlə kişi cinsi qadınlara nisbətən beyin xərçənginə daha həssasdır. Ancaq bu qayda deyil. Bəzi beyin şişləri, məsələn, meningioma, qadınlarda daha çox yayılmışdır.
Irqi və etnik. Statistikalar irqinizə, etnik mənsubiyyətinizə və coğrafi şöbənizə görə fərqlənir. ABŞ-dakı ağ rəngli insanlar, qara insanlarla müqayisədə glioma inkişaf etdirməyə daha çox meyllidirlər. Ancaq sonuncu qrupun bir meningioma ilə qarşılaşma şansı daha çoxdur. Buna görə, Yapon xalqının şimal Avropalılarla müqayisədə beyin xərçənginə tutulma ehtimalı azdır.
Kimyəvi maddələrə məruz qalma. Müəyyən birləşmələr beyin və digər CNS şişlərinin inkişaf ehtimalınızı artırır. Məsələn, bəzi araşdırmalar pəhriz N-nitroso birləşmələrinin xəstəliyin inkişaf riskini artıra biləcəyini göstərir.
Ailə Tarixi. Beyin xərçəngi hallarının təxminən 5% -i aşağıdakı irsi şərtləri olan insanlarda meydana çıxır:
1. Li-Fraumeni sindromu
2. Neyrofibromatoz
3. Nevoid bazal hüceyrəli karsinoma sindromu
4. Yumru skleroz
5. Turkot sindromu
6. Von Hippel-Lindau xəstəliyi
Baş zədəsi. Bəzi tədqiqatlar baş travması ilə menenjiyomun inkişafı arasında bir əlaqə olduğunu göstərir. Eyni gliomalara aid deyil. Əlavə araşdırma aparmaq lazımdır.
Nöbet. Alimlər və tədqiqatçılar nöbet tarixini bir beyin şişi inkişaf ehtimalı ilə əlaqələndirirlər. Bununla yanaşı, əksinə də mümkündür. Bəzi beyin şişləri nəhayət nöbetlərə səbəb olur. Alimlər hansı nəzəriyyənin daha dəqiq olduğuna və ya nöbet əleyhinə dərmanın da rol oynadığına əmin deyillər.
Viruslara və patogenlərə məruz qalma. Epstein-Barr virusu (EBV) və sitomeqalovirus (CMV) hər ikisi də müəyyən beyin və CNS şişlərinin riskini artırır. Heyvanlar üzərində aparılan tədqiqatlar digər patogenləri də təsir etdi. Digər bir araşdırma dəri allergiyası və vəziyyəti olanlarda glioma riskinin daha aşağı olduğunu göstərdi.
İonlaşdırıcı radiasiya. Müalicə ilə əlaqəli ionlaşdırıcı şüalar, o cümlədən rentgen şüaları beyin və CNS şişləri üçün risk faktorudur.
Elektromaqnit sahələri. Elektromaqnit sahələrində beyin xərçəngi ilə böyüklərdə böyümək riski arasında heç bir əlaqə olmadıqlarına baxmayaraq, məlumatlar uşaqlar ilə əlaqəli deyil.
Beyin xərçənginin əlamətləri və əlamətləri hansılardır?
Beyin şişi olan insanlar simptomatik və ya asimptomatik ola bilər. Bəzən, simptomları başqa bir tibbi vəziyyətə görə ola bilər. Beyin xərçənginin əlamətləri ümumi ola bilər ki, bu da diaqnozun çətin hissəsi və ya beyin şişini göstərən spesifikdir.
Ümumi simptomlar
Baş ağrısı. Beyin xərçənginin ən çox görülən ümumi simptomlarından biri baş ağrısıdır. Onlar şiddətlənə bilər və aktivliyi daha da pisləşdirə bilər. Bəzən, səhər tezdən dözülməz olurlar.
Nöbet. Potensial beyin şişinin başqa bir əlaməti nöbetdir. Müxtəlif növlərdə təqdim edə bilərlər. Ən çox yayılmış olanlar miyoklonik və tonik-klonikdir (Grand Mal). Miyoklonik nöbet əzələlərin qıvrılması, spazmlar və ya sarsıntılar şəklində mövcuddur. Onlar tək və ya çox ola bilər. Tonik-klonik tutmalar daha şiddətlidir. Şiddətli daralmalar səbəbiylə şüur və əzələ tonusunun itirilməsinə səbəb olurlar. Onlar otuz saniyədən çox apneaya səbəb ola bilər, mavi dərinin rəngsizləşməsinə səbəb ola bilər. Tonik-Klonik tutulmalarla qarşılaşan şəxs, mesane kimi bədən funksiyalarına nəzarəti itirə bilər. Həssas və ya mürəkkəb qismən tutma daha iki növdür.
Digər ümumi simptomlara aşağıdakılardan bəziləri daxildir.
• -Yorğunluq, ürək bulanması və qusma
• -Şəxsiyyət dəyişir
• -Yaddaş dəyişir
• -Yuxu pozğunluqları
Beyin xərçəngi üçün müalicə variantları
Müalicəniz xəstəliyinizin mərhələsindən, tibbi tarixçənizdən və ümumi sağlamlığınızdan və komorbidliyinizdən asılı olacaq. Beyin xərçəngi üçün müsbət bir diaqnoz aldıqdan sonra, siz və həkiminiz aşağıdakı terapevtik metodlardan birini və ya bəzilərinin birləşməsini seçməlisiniz.
• Cərrahlıq
• Radiasiya müalicəsi
• Kemoterapi
• Targeted terapiya
• Alternativ elektrik sahəsində terapiya
Bəzi şişlər farmakoloji müalicələrə cavab verə bilər, digərləri radiasiyaya həssas ola bilər. Bəzi xərçəng növlərində cərrahiyyə kimi radikal həllər tələb oluna bilər. Nəhayət, metodların birləşməsi də lazım ola bilər. Məsələn, bəzi şiş növləri ölçülərini azaltmaq üçün radiasiya terapiyası tələb edə bilər, sonra xərçəng toxumasını çıxarmaq üçün əməliyyat aparılır.
Beyin Şişi Nədir?
Beyin şişinin hər növləri xərçəng deyil. Beyin şişləri yaxşı xasiyyətli (benign) ya da pis xasiyyətli (bədxassəli) olmaq üzrə iki qrupdadır:
1. Yaxşı xasiyyətli (Benign) beyin şişlərində xərçəngli hüceyrə tapılmaz:
Ümumiyyətlə əməliyyatla alınır və çox nadir olaraq təkrar edər.
Benign beyin şişlərinin sərhədləri və kənarları dəqiq olaraq görünməkdədir.
Ətraflarındakı sağlam toxulara sıçrayış etməz və bədənin digər yerlərinə yayılmazlar. Lakin bu vəziyyət, benign şişlərin tamamilə zərərsiz olduğu mənasını verməz. Benign şişlər bəzən, beynin həssas bölgələrinə təzyiq edərək ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilərlər.
Bədənin digər bölgələrindəki benign şişlərdən fərqli olaraq beyindəki benign şişlər, zaman zaman həyati təhlükəyə səbəb ola bilərlər.
Çox nadir olaraq, benign beyin şişləri, zamanla bədxassəli şişə çevrilə bilər.
2. Pis xasiyyətli (Malign, xəbis) beyin şişlərində xərçəngli hüceyrələr olur:
Bədxassəli beyin şişləri ümumiyyətlə daha təhlükəli olub, həyati təhlükə meydana gətirərlər.
Bədxassəli şişlər sürətlə böyüyərək, ətraflarındakı sağlam toxulara yayılma meylindədirlər.
Nadir hallarda xərçəng hüceyrələri bədxassəli beyin şişinə ayrılaraq beynin digər bölgələrinə, onurğaya, hətta bədənin digər yerlərinə yayıla bilirlər (metastaz).
Kimi hadisələrdə, bədxassəli şişlər sağlam toxulara sıçrayış etməz ya da yayılmaz. Şiş, bir toxu təbəqəsi, kəllə sümüyü, ya da kafadaki başqa bir quruluşun içində sınırlanarak, qapalı qala bilər; bu tip şişlərə “enkapsüle şiş” deyilir.
Xemoterapiya: Xemoterapiya, xərçəng hüceyrələrinin dərmanla öldürülməsidir. Zaman zaman bəyin şişlərinin müalicəsində də istifadə edilən bu üsulda, dərmanlar ağız yolu ya da damar yolu ilə verilə bilər. Hər iki yolla da dərmanlar qana qarışaraq, qan yolu ilə bütün bədəndə gəzər. Dərmanların ümumiyyətlə müalicələr halında verildiyi kemoterapiyi, müalicə periyodlarını yaxşılaşma periyodları izlər.
Xərçəngdən qorunmaq üçün 10 tövsiyə. Onkoloqların fikirləri ⇓
1. Artıq çəki yığmayın. Artıq çəki 10 xərçəng növünün risk faktoru sayılır, xüsusilə bu qara ciyər, prostat vəzi, bağırsaqlar, qadınlarda süd vəziləri xərçənginə aiddir.
2. Hərəkət edin. Fiziki aktivlik qan dövranı, həzm prosesləri, immuniteti yaxşılaşdırır ki, bu da bir çox xərçəng xəstəliklərinin qarşısının alınmasına kömək edir.
3. Tez-tez meyvə-tərəvəz, göyərti yeyin. Bu məhsullar antioksidant maddələrlə zəngindir. Antioksidantlar orqanizmi hüceyrə səviyyəsində qoruyur. Qidalı liflərlə zəngin olan meyvə-tərəvəzlər qəbizliklərin qarşısını alır. Xroniki qəbizlik isə bağırsaq xərçənginin əsas risk faktorlarından bri sayılır.
4. Spirtli içkilərin qəbulunu azaldın. Ekspertlərin fikirinə görə, spirtli içkilərin çoxlu miqdarda qəbulu qida borusu, qara ciyər, bağırsaqlar, qadınlarda süd vəziləri xərçənginin əsas risk faktorlarından biri sayılır.
5. Şirin qazlı içkiləri və fast-fud qidaları qəbul etməyin. Bu qidalar piylənməyə səbəb olur. Piylənmə isə xərçəng xəstəliklərinin əsas səbəblərindən biridir.
6. Duzun qəbulunu məhdudlaşdırın. Duzun həddən artıq miqdarda qəbulu mədə xərçənginin riskini artırır.
7. Kolbasa, sosis kimi məhsulları qidalanmadan çıxardın. Alimlərin fikirinə görə, bu məhsulların daim qəbulu mədə-bağırsaq sistemi xərçənginin inkişafına təkan verə bilər.
Qırmızı ətin (mal, qoyun əti) qəbulunu isə 1 həftə ərzində 500 qr kimi azaltmaq tövsiyə edilir.
8. Vitaminlərin qəbulunu azaldın. Bəzi vitaminlərin (həb şəklində) həddən artıq miqdarda qəbulu xərçəng xəstəliklərinin inkişafına təkan verə bilər. Bu səbəbdən həkimlər vitaminləri həblərdən deyil, təbii məhsullardan almaq tövsiyə edirlər.
9. Qadınlara məsləhət – əmizdirin. Alimlərin fikirinə görə, 6 ay və bundan artıq müddət ərzində əmizdirmə qadınlarda süd vəzi xərçənginin riskini azaldır.
10. Siqaret çəkməkdən imtina edin. Ağ ciyər xərçənginin səbəbi 90% hallarda siqaret çəkmək olur. Bundan əlavə bu pis vərdiş boğaz, qırtlaq, qida borusu xərçənginin inkişafına təkan verə bilər.
Sizə sağlamlıq arzu edirik!
YAZAR: Əhmədli Lamiyə Qafqaz Maarif Birliyi “Xərçəng xəstəliyi” müsabiqəsinin I yer qalibi
Həmçinin bax: https://kafkazh.com/beyin-xercengi/
Həmçinin bax: https://tehsilim.org/qehremanini-tani-devizi-altinda-ne-harada-ne-zaman-intellektual-oyunu-kecirilib/
