Siyasi ideologiyalar: Liberalizm- Klassik liberalizm

Liberalizm Latınca liber sözündən yaranan,  sərbəst və azad mənasını verən bir termindir. Liberalizm dil
baxımından azadlıqla əlaqəli başqa bir sözü ifadə edir. Liberalizmin nəzəri köklərinə on yeddinci əsrdə Con
Lukun yazılarında və Adam Smitin on səkkizinci əsrdə yazılmış əsərlərində rast gəlmək olar. Bu erkən liberallar klassik liberallar kimi tanınır. On doqquzuncu əsrdə liberalizm, T. H. Qrin və Ceyn Adams kimi nəzəriyyəçilər tərəfindən inişaf etdirildi. Liberalizmin bu sonrakı formasına müasir liberalizm deyilir.

Klassik Liberalizm:
Con Luk (1632-1704) liberalizmin yaradıcısı kimi tanınan  ingilis filosofudur. Luk siyasi qarışıqlıq dövründə yaşayıb. Onun yaşadığı müddət ərzində bir kral edam edildi və monarxiya institutu da öz növbəsində ləğv edildi, daha sonra yenidən bərpa edildi və səlahiyyətləri məhdudlaşdırıldı. Ətrafındakı narahatlığa baxmayaraq, Lukun şəxsi həyatı müvəffəqiyyət və nailiyyəylərdən ibarət idi. 1656-cı ildə Oksforddan məzun oldu, fəlsəfədən dərs keçən Luk,  fəlsəfə, siyasət, din və təhsil mövzusunda əsərlər nəşr etdirdi.

İki Hökumət Risaləsində (1690) Luk məhdud hökumət və fərdi hüquqların qorunması tərəfdarı idi. O, insan təbiətini, təbiətin vəziyyətini, təbiət qanunlarını və dövlətlərin mənşəyini geniş şəkildə müzakirə edərək hər iki tərəfin təklifi üçün məntiqi təklif irəli sürür. Lukun bu mövzuları müzakirə etməsi, ilahi krallar haqqı doktrinasını dəstəkləyən çox populyar bir nəzəriyyəçi olan İngilis yazıçısı Robert Filmerin (1588-1653) siyasi nəzəriyyəsini rədd etməsi ilə nəticələnir. Filmerə görə Allah monarxlara vətəndaşlar üzərində mütləq səlahiyyət verir. Filmerin gördüyü kimi, vətəndaşlar monarxiyaya tabe olaraq doğulurdu və sadiq təbəə olmaq vəzifəsi daşıyırdı. Bunun əksinə olaraq,
Luk insanların hökumətləri sərbəst şəkildə bu hökumətlərə razılıq verərək yaratdıqlarına və hökumətlərin vətəndaşlara xidmət etməli, onlara tabe olmamalı olduğuna inanırdı.

Luk liberal nəzəriyyəsinə insan təbiətini araşdırmaqla başlayır. O insan təbiətini təbiət vəziyyəti adlandıraraq
yazır. Təbiətin vəziyyəti hökumətlərin yaranmasından əvvəlki bir müddət idi. Bu dövr bəşər tarixində qadınların
və kişilərin kiçik qruplar və icmalar halında yaşadıqları bir dövr idi və Luk üçün bu bəşər tarixinin çox açıq-aşkar
bir dövrü idi. Təbiətin vəziyyəti nə qədər vacib idi? Bu təbiət vəziyyətində yaşayan fərdlər qanunlar və ya siyasi qərarların təsiri altına düşməmiş və ya formalaşmamışdı, çünki hökumətlər hələ mövcud deyildi. Dolayısıyla, Luk iddia edir ki, bu təbii vəziyyətdə yaşayan insanlara, insanların ən təbii hallarında necə olduqlarını görmək üçün
baxa bilərik. İnsan təbiətinin özünü müşahidə etmək üçün təbiətin vəziyyətinə baxa bilərik. Əgər Lukun çağdaş
siyasət haqqınd danışarkən çoxdankı təbiət vəziyyətinə istinad etməsini qeyri-adi hesab edirsinizsə, Lukun
müasir geologiya və təkamül biologiyasının inkişafından əvvəl yazdığını xatırlayın. Belə ki, Lul üçün tarix çox
uzun bir zaman müddətinden ibarət deyildi. Əslində bütün bəşəriyyət tarixinin bir neçə min ildən ibarət olduğu güman edilirdi. Beləliklə, mövcud nəslin o qədər də uzaq olmayan bir təbiət vəziyyətinə gedə biləcəyini düşünmək
Luk üçün məntiqli idi.

Luka görə, təbiətin vəziyyətini öyrənməklə, öyrəndiyimiz şey, insan təbiətinin azadlıq, bərabərlik və ağıl ilə xarakterizə edilməsidir. İnsanlar təbii olaraq azaddırlar, heç kimə tabe olmamaq məcburiyyətindədirlər. Əksinə, Luka görə hər bir insan təbii olaraq digərlərinə bərabərdir. Hər bir insan eyni dərəcədə azad və eyni dərəcədə müəyyən təbii hüquqlara sahib olaraq doğulur (təbii hüquqlar insan olmağımıza görə sahib olduğumuz hüquqlardır). Bu hüquqlar insan təbiətinin təbii bir elementidir. Luk inanırdı ki, təbii hüquqlarımıza yaşamaq, azadlıq və mülkiyyət hüququ daxildir. Hər birimiz eyni dərəcədə insan olduğumuza görə, hər birimiz bu hüquqlardan sərbəst istifadə etmək üçün bərabər bir haqqa sahibik. Gördüyünüz kimi, təbii bərabərlik, təbii hüquq və təbii azadlıq anlayışları Luk nəzəriyyəsində məntiqi olaraq bir-birinə bağlıdır. Bu fikirlər Lukun təbii ağıl konsepsiyası ilə də yaxından əlaqəlidir. İnsanlar təbii düşünmə qabiliyyətinə sahibdirlər və bundan bir sıra etik kodlar çıxarmaq üçün istifadə edə bilərlər. Luk bu etik prinsipləri təbiət qanunları adlandırır. Onun terminologiyasının məntiqinə diqqət yetirin. Bizə ağılın insan təbiətindən qaynaqlandığını söyləyir; bu səbəbdən ağılla çıxarıla bilən şey təbiidir. Bu təbiətin bir əksetməsi
və məhsuludur. Təbiət qanunları, kişilər və qadınlar üçün  düşünmək üçün açıq-aşkar doğru olan ortaq kodlardır. Luk təbiətin üç xüsusi qanunu müəyyənləşdirdi:
1. Özünüzü qoruyun. Özünüzə və ehtiyaclarınıza diqqət yetirin. Öz sağ qalmağınızı təşviq etmək üçün çalışın.
2. Başqalarına zərər verməyin. Münaqişələrə və müharibələrə başlayaraq problem axtarmayın. Başqalarına zərər vermək istəyirsinizsə, bu, zərər görmə riski altına girəcək və bununla da təbiətin ilk qanununu pozacaqdır.
3. Mümkünsə başqalarına kömək edin. Özünüzü riskə atmadan onlara kömək edə bilsəniz, başqalarına kömək edin.

Luka görə, bu qanunların hər biri düşüncəli hər kəs üçün öz-özünə aydın olur. Özünüzə qayğı göstərmək, ölə biləcəyiniz təhlükəli vəziyyətlər yaratmamaq və sonradan yaxşı işlərinizi xatırlayacaq və sizə kömək edəcək insanlara kömək etmək mıntiqə uyğundur. Təbiət qanunlarını müzakirə edərək Luk çox vacib bir nəticəyə gəlir: İnsanlar sağlam düşüncələrə sahib olduqları üçün öz həyatlarını idarə edə bilirlər. Hökümət insanları rasional etmir. Hökümət insanları bir-birinin düşüncəsinə uyğunlaşdırmır. İnsanlar öz təbii makiyajlarında rasional mövcudluq qabiliyyətinə sahibdirlər. Hökumətlər ona görə qurulur ki, rasional insanlar faydalı olduqlarını görsünlər. Təbiət vəziyyətində
müəyyən narahatlıqlar yarana bilər. Özlərini qorumaq və yaxşılaşdırmağa çalışan insanlar (təbiətin birinci qanununa uyğun) bəzən özlərinə xidmət edən davranışlar göstərə bilərlər. Mübahisələrdə fərdlər öz mövqelərinin lehinə qərəzli ola bilərlər. Bu qərəzlər mübahisələrin tərəflər üçün ədalətli və qərəzsiz şəkildə həll edilməsini çətinləşdirə bilər. Bundan əlavə, bir şəxs ağılın əksinə hərəkət edə bilər. Bir şəxs, bəzən təbiət qanunlarını poza bilər. Lukun nəzəriyyəsi, ağılın insan təbiətinin özünün bir parçası olduğunu irəli sürərək, bu cür irrasionallıq hərəkətlərinin adi hala çevrilə biləcəyi qədər tez-tez olmayacağını, lakin nadir hallarda belə irrasionallıq hərəkətlərinin ciddi problemlər yaratdığını irəli sürür. Kimsə bir təbiət qanununu pozursa – məsələn, kimsə başqasına məxsus əmlakı oğurlayırsa – təbiət vəziyyətində, fərdlər özləri təbiət qanunlarını tətbiq etməlidirlər. Oğru hadisəsində, şəxslər oğrunu tapmalı, oğrunun hərəkətləri ilə əlaqədar hər hansı bir mübahisəyə qərar verməli və sonra gələcək oğurluqdan çəkindirmək üçün təbiət qanunlarını icra etməlidirlər. Bu tapşırıqlar çox ağır və vaxt aparır.

Bu narahatlıqlardan qurtulmaq yaxşı olmazdımı? Təbiət qanunlarına riayət edən şəxslərin tətbiq etməməsi üçün təbiət qanunlarını icra etmək vəzifəsini kiməsə vermək yaxşı olmazdımı? Belə bir rahat tənzimləmə arzusu hökumət yaratmaq üçün motivasiyadır. Hökümət, qanunların verilməsi, mühakimə olunması və təbiət qanunlarına uyğun qaydaların tətbiq edilməsi işini edə bilər. Hökumət fərdlər bir araya gələrək dövlətin qurulmasına aydın, birbaşa, açıq razılıq verdikdə yaradılır. Yalnız dövlətə birbaşa razılığını verənlər bu dövlətin vətəndaşı sayılır. Yəni heç kim təbiət vəziyyətini tərk etmək məcburiyyətində deyil, buna görə heç kimin təbii azadlığı pozulmur. Luk, dövləti qurarkən,
vətəndaşların ona güc verdiyini, ancaq məhdud gücün olduğunu izah edir. Dövlətin təbiət qanunlarını qoruyan mülki qanunlar (insan tərəfindən hazırlanmış qanunlar) hazırlamaq üçün məhdud vəzifələri var. Bu şəkildə təbii hüquqlar, həyat, azadlıq və mülkiyyəti qorumaq üçün qanunlar qəbul etmək və tədbiq etmək üçün xüsusi məsuliyyət daşıyan bir qurumun (dövlətin) mövcudluğu ilə qorunur və daha etibarlı olur. Dövlət nə vaxtsa müvafiq səlahiyyətlərini aşarsa, bu hüquqları pozur. Luk belə bir dövləti zalım, avtoritar və qeyri-qanuni adlandırır. Axı belə bir dövlət ağıl və təbiət qanunlarına qarşı müharibə edir. Belə bir dövlət bütövlüyünü itirib və itaətə layiq deyil. Bu müzakirədə Luk klassik
liberalizmin mərkəzində bir neçə məqamı qeyd edir. Birincisi, fərdin dövlətdən daha vacib olduğunu təsbit edir. Fərd dövlətin və dövlət hakimiyyətinin yaradıcısıdır. Fərdlərin açıq razılığı olmadan dövlətlər mövcud olmazdı. İkincisi, Luk fərdin müstəqillik və öz müqəddəratını təyin etmə qabiliyyətinə sahib olduğu qənaətinə gəlir. Azadlıq təbiidir. Özünə nəzarət və özünə rəhbərlik insanlar üçün təbiidir, çünki insanlar təbiət qanunlarını müəyyən edə bilirlər. İnsanlar özləri üçün  qərar verə və həyatlarını istədikləri kimi yaşamağa qadirdirlər və əksəriyyəti bunu başqalarına
problem yaratmadan edə bilərlər. Üçüncüsü, Luk insan işlərində irəliləmənin mümkün olduğuna inanmaq üçün ideoloji bir əsas yaratmışdır. İnsanlar rasional olduqları üçün cəmiyyətlərini inkişaf etdirmək və islah etmək üçün müsbət addımlar ata bilərlər. Dəyişiklikdən qorxmaq lazım deyil, çünki rasional insanlar dəyişikliyi rifahı inkişaf etdirəcək şəkildə yönləndirə və idarə edə bilərlər. Dördüncüsü, Luk nəzəriyyəsinin məntiqi dövlət hakimiyyətinin məhdudlaşdırılmasını təklif edir. Dövlətlər təbiət qanunlarının tətbiqetmə yükünü öz üzərlərinə götürdükləri üçün həyatımızı daha rahat edir. Bu icraat təbii hüquqlarımızdan istifadə etdiyimiz üçün bizə qoruma təklif edir. Ancaq
dövlətlər bizi əxlaqlı etmək, ağıllandırmaq və ya necə yaşamağımızı izah etmək üçün mövcud deyildir. Hər bir şəxs, təbiət qanunlarını pozmadıqca, dövlət tərəfindən tək qoyulmalıdır ki, şəxs öz təbii azadlığından ən yaxşı şəkildə necə istifadə edəcəyinə qərar verə bilsin.

Beləliklə, 4-cü fəsildə müzakirə olunan mübahisələrə istinad edərək, Luk kimi klassik liberallar, dövlət hakimiyyəti məsələlərində Madisonla Makiavelli üzərində, Mill ilə əxlaq və siyasətlə əlaqəli mövzularda fundamentalistlər
üzərindən müzakirə etdilər. Klassik liberalizm Adam Smit (1723–1790) tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Smit, iqtisadi yazılarında həm klassik liberalizmin, həm də kapitalizmin hərtərəfli əsaslandırılmasını təklif edən Şotlandiya  filosof idi. Həqiqətən, Smit nəzəriyyəsində liberalizm və kapitalizm bir-birini gücləndirən ictimai tənzimləmələrdir. Liberalizm və kapitalizm konseptual əsasları bölüşür – hər ikisi də fərdi rasionallıq zəminində qurulur. Smitə görə, fərdlər rasional öz mənfəətini güdürlər. İqtisadiyyat baxımından, məsələn, fərdlər öz maraqlarını və ehtiyaclarını obyektlər (pul, mal və xidmətlər) mübadiləsi yolu ilə təmin etməyə çalışırlar və mübadilə tərəflərinin hər biri öz mövqeyini yaxşılaşdırmağa çalışır. İstədiyiniz bir obyekt X və B-dən C-dən daha əlverişli şərtlərlə X əldə edə bilsə,
A-nın rasional mənfəəti A-nı B ilə mübadilə etməyə meyl edəcəkdir. B mükafatlandırılır və C gələcək əməliyyatlardan faydalanmaq üçün mübadilə obyektlərini yaxşılaşdırmağa təşviq olunur. Kapitalizm – fərdlərin öz şəxsi mənafelərinə görə dövlətin az müdaxiləsi və ya heç bir müdaxiləsi olmadan öz şəxsi mənsubiyyətlərini dəyişdirdikləri iqtisadi bir tənzimləmədir.

Luk ilə paralelləri nəzərdən keçirək. Hər iki yazar, fərdlərin özləri üçün ən yaxşısına qərar verəcək qədər rasional olduqlarını iddia edirlər. Əvvəlki nümunəyə nəzər salaq: A ehtiyaclarını ən yaxşı şəkildə necə həll edəcəyini anlaya bilər – C ilə deyil, B ilə ticarət. A qərarını yönləndirmək üçün hökumətə ehtiyac yoxdur. Şəxslər özləri üçün necə yaxşı yaşamaq istədikləri barədə fikirləşirlər. Qısacası, həm Smit, həm də Luk, fərdlərin bu qədər rasional olduğu üçün geniş tənzimləyici hökumətlərin lazımsız olduğuna razıdırlar. Filmerdən ayrılma radikal bir yoldur; azad fərdlərin mütləq monarxiyaya ehtiyacları yoxdur. Smitə görə, hökumətin rolu ictimai yollar, körpülər və məktəblər kimi
təhlükəsizlik və ictimai xidmətlər göstərməklə məhdudlaşdırılmalıdır. Klassik liberalizm altında təbii bərabərlik iqtisadi bərabərliyə səbəb olmur. Luk və Smit fərdlərin təbii olaraq bərabər olduqlarını elan etsələr də (yəni fərdlər anadan olduqda heç kimin başqa bir şəxs üzərində heç bir təbii və ya əvvəlcədən təyin olunmuş siyasi nüfuzu yoxdur), cəmiyyətdə yaşayan fərdlərin fərqli iqtisadi qruplara ayrılacağı qənaətinə gəlirlər. Luk, iqtisadiyyat inkişaf etdikcə zəngin və yoxsulların iqtisadi siniflərinin meydana çıxacağını iddia edir. Luk bu sinif bölgüsünü pulun istifadəsi ilə əlaqələndirir. O, arqumentini, hər hansı bir ölkədə iqtisadi inkişafın ilk mərhələlərində fərdlərin mübadilə etməyə və
tez xarab olan əşyalar mübadiləsinə meylli olduğunu  izah edir. Məsələn, bir nəfər alma ilə lobya üçün ticarət edir.
Bu mübadilə obyektləri tez xarab olduğu üçün onları çox miqdarda yığmaq çox çətindir. Nəticədə, insanların malları nisbi olaraq bərabər qalır, çünki heç kim yığa və hamıdan əhəmiyyətli dərəcədə çox şey əldə edə bilməz. İqtisadi inkişafla birlikdə cəmiyyətlər pulu mübadilə vasitəsi kimi istifadə etməyə başlayır. Pul xarab olmur və yığıla bilər.
Bəzi şəxslərin tükənməz keyfiyyətindən faydalanaraq getdikcə daha çox məbləğ yığmağa başlayacaqlarını gözləmək olar. Bu şəkildə varlı və kasıb təbəqələri yaranmağa başlayır. Luka görə, bu iqtisadi bərabərsizliyin ortaya çıxması ədalətsizlik yaratmır və cəmiyyəti qeyri-qanuni hala gətirmir. Niyə? Şəxslər puldan istifadə edərək pulun nəticələrinə həvəslə razı olduqlarını göstərirlər. İqtisadi  bərabərsizlik, Luk öz həyatlarını necə idarə edəcəklərini özləri qərar verə biləcəyini düşündüyü rasional fərdlər tərəfindən qəbul edilir. Luk nəzəriyyəsində çox əhəmiyyətli bir şeyə diqqət yetirin: Məhdud hökuməti əsaslandırmaq üçün istifadə olunan eyni məntiq iqtisadi bərabərsizliyi əsaslandırmaq üçün istifadə olunur – yəni fərdlərin ən yaxşı bildikləri, fərdlərin öz seçimlərini etmək üçün tək qalmaları lazım olduğu düşüncəsidir. Fərdlər icmalarında iqtisadi bərabərsizliyin olmasına razıdırlarsa, o zaman belə olsun.

Smit eyni zamanda təbii bərabərliyin iqtisadi bərabərliyi yaratmaq üçün yetərli olmadığını da iddia edir. Smitin müzakirəsi olduqca səmimidir. O, doğulduqda uşaqların təbii qabiliyyətlər baxımından bərabər olduqlarına diqqət yetirirdi. Uşaqlar böyüdükcə fərqli dünyalara girirlər. Biri təhsil dalınca gedir, digəri isə yox. Nəticə olaraq, yetkin yaşlarında, mübadilə etdikləri işlərdən fərqli gəlirlər əldə edirlər. Həkimlər ixtisassız işçilərdən daha çox qazanırlar. Luk kimi Smit də iqtisadi bərabərsizliyi qəbul edir. İqtisadi bərabərsizliyin müqabilində cəmiyyət həkimlər, ixtisassız
işçilər və iqtisadi sektoru əhatə edən digər peşə qrupları tərəfindən yaradılan mallar və xidmətlər istehsal edən fərdlərin bütün yaradıcı məhsullarını əldə edir. Luk və Smit klassik liberalizmin iqtisadi siyasətə yanaşmasının əsas göstərişləri rolunu oynayan bəzi vacib nəticələrə gəldilər. Birincisi, iqtisadi bərabərsizlik vacib, haqsız və ədalətsiz deyil. İqtisadi bərabərsizlik təbii bərabərliyin pozulması deyil. Bunun əvəzinə, rasional fərdlərin özləri üçün əlverişli seçimləri sıraladığı pulsuz seçimlərindən irəli gəlir. İkincisi, iqtisadi bərabərliyin yaradılması üçün fərdi azadlıq qurban verilməməlidir. Dövlətlər fərdlərin iqtisadi qarşılıqlı əlaqələrinə müdaxilə etməməli və əmək haqqı, qiymətlər və əmlak dəyərləri baxımından bərabər nəticələri tələb etməməlidir. Dövlətlərin insanlara bərabər gəlir gətirməsi üçün despotik olması lazım deyil. Bu illər ərzində klassik liberalizm, hökuməti kiçik və məhdud tutmağın lehinə onun arqumentlərinə cəlb olunan qadınlara və kişilərə müraciət edirdi.

Klassik liberalizm bir çoxları tərəfindən siyasət və iqtisadiyyatda fərdi azadlıq və seçim azadlığını müdafiə etdiyi üçün yüksək qiymətləndirilmişdir. Ancaq bəzi yazarlar klassik liberalizmdə çoxlu qüsurlar  gördülər. Klassik liberalizm iqtisadi bərabərsizliklə çox rahatdırmı? Klassik liberalizmin dövlət hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması ilə bağlı narahatlığı onu sosial ədalət məsələlərinə həssas olmayan bir ideologiyaya çevirirmi? Bu kimi suallar liberallar arasında kritik fikir ayrılıqlarına səbəb oldu. Mübahisədən kənarda modern liberalizm ortaya çıxdı.

Klassik Liberalizm:
1. Fərd dövlətdən daha vacibdir və yalnız razılıq yolu ilə dövlətin vətəndaşı olur.
2. Fərd rasionaldır və öz qərarlarını verə bilər, bu fərdi muxtariyyət və özünüidarə qabiliyyətinə çevirir.
3. Siyasi məsələlərdə irəliləyiş mümkündür, buna görə dəyişiklikdən qorxmaq olmaz. Dövlətin gücü məhdud olmalıdır.
4. İqtisadi bərabərsizlik pis deyil.
5. İqtisadi azadlıq (iqtisadi seçim etmək üçün fərdi azadlıq) iqtisadi bərabərlikdən daha vacibdir.

Müasir Liberalizm:
1. Bəzi şəxslərin başqalarına azadlığı inkar etməsinin qarşısını almaq üçün dövlətin fərdi və ictimai həyata müdaxiləsi bəzən zəruridir.
2. Azadlıq geniş və müsbət mənada başa düşülməlidir: insan potensialını inkişaf etdirmək və cəmiyyətə mənalı bir şəkildə qatqı təmin etmək yollarını axtarmaq azadlığı kimi.
3. İqtisadi bərabərsizlik, gəlirləri daha az olanların rifahını pozacaq və beləliklə azad olma şanslarını azaldan bir şərt kimi şübhə ilə qəbul edilməlidir (azadlıq geniş azadlıq olaraq təyin olunur).

TƏRCÜMƏÇİ: Sevinc Əliyeva
Həmçinin bax: tehsilim.org/bdu-nun-muellimi-pandemiya-dovrunde-tehsil-sahesinde-reqemsal-platformada-ictimaiyyetin-fealiyyeti-daha-da-genislendi/
Həmçinin bax: Fasiyalar haqqında anlayış. Litofasial analiz