Siyasətdə etik qaydalar- I hissə
Dövlət hansı məqsədə xidmət etməlidir?
Siyasi nəzəriyyənin ən qədim suallarından biri, dövlətin hansı məqsədlə işləməsidir tipli suallara mümkün cavablar çox böyükdür. Biz Platon və Tomas Hobbesin qarşı-qarşıya gəlmək üçün iki fərqli yanaşma tapması məsələsini araşdıra bilərik.
Cümhuriyyətdə, Platon irəli sürürdü ki dövlətin ən yüksək məqsədi ədalətin təbliğidir və dövlətin ən yaxşı forması bu ədaləti təqib etməkdir. Ədalət təbiət kimi təqdim olunur. Platon izah edir ki, təbiət, olduğunuz insana sadiq olmaq deməkdir. Təbii, dürüst olanı etmək özünüz üçün düzgündür. Təbii çağırışınız təbii məqsədinizə uyğundur. Üstəlik, hər bir insan ədalətli davranarsa, dövlət özü də ədalətli olur. Platon kimi hər kəs öz təbiətinə tabe olsaydı, fərdlər öz daxillərində üç əsas qrupa ayrılardı. Cümhuriyyətdə bu üç təbii qrup üzərində işlənilir. Bəzi insanlar təbii olaraq əl əməyi ilə məşğul olmağa meyllidirlər və işçi olacaqlar; digərləri təbii olaraq onlar üçün maraqlı karyeralara cəlb ediləcəkdir və qeyriləri təbii olaraq ictimai xidmət və siyasət hazırlamaqla maraqlanacaq və bu səbəbdən vəli (hökmdar) sinfinə girərdilər. Platon, filosofların ağıl həyatını ən yaxşı şəkildə təqib etdikləri müddətcə, qəyyumlar qrupunu təşkil etmək üçün təbii olaraq uyğun olacağına inanırdı. Bu ədalət müzakirəsində Platon üçün ən vacib fikir hər bir insanın təbii olanı etməsi idi və bu səbəbdən də onun təbii meylləri, istedadları və qabiliyyətlərinə uyğun olaraq qrupa daxil olurdu. Platon, haqsızlığı təbiətə zidd hərəkət kimi təyin etdi. Beləliklə, əgər bir nəfər varsa təbii olaraq köməkçi bir üzv olmaq üçün uyğundur, ancaq sinifin qaydaları ilə hərəkət etməyə çalışır bu isə haqsızlıqdır.
Kimsə təbiətcə işçi olmaq üçün uyğun olsa da belə onun qəyyumlar sinfinə yüksəlməsi haqsızlıqdır. Qruplaşdırmadan çıxmaq sizə uyğun olan təbiət sizi ədalətlə müharibə edir. Maraqlıdır ki, burada Platon şöhrətpərəstlik, yuxarı və ya aşağı hərəkətliliyə qarşı mübarizə aparır və bunu sadə şəkildə etməyə çalışır çünki bunu etmək sənin gücündən asılıdır. Bu hərəkətlərin hər biri bizi təbiətimizdən uzaqlaşdıra özümüzə bədbəxtlik və dövlətə zərər gətirə bilər Platona qulaq asırıqsa, həyatda bu cür yanaşmalarda istəklıərə baxmağa başlaya bilərik. Bütün axtarış yollarının olub olmadığını soruşa bilərik bütün insanlar üçün təbii. Platonun yazıları cazibədar imkanlar yaratmış və saysız-hesabsız şərhlər mövzusu olmuşdur. Bəzi oxucular onun üç sosial sinifi şəxsi anlayışına görə böldüyü üçün dəhşətə gəlmişdilər. Platon bəzi insanları düşüncəsində ümidsizlik və avtoritar rejimə görə qınayırdı. Həqiqətən, Platon demokratiyanın tənqidçisi idi, çünki o hamının hakim və siyasət hazırlamasına sahib olduğu təbii istedadlar olduğuna inanmırdı. Yenə də Platonun digər tələbələri şöhrətpərəstlik, rəqabət və fərdi özünü yüksək qiymətləndirmə kimi tənqidləri, ABŞ mədəniyyətinin yaşamağa dəyər yeganə həyat olması mesajına məcburi antidotlar cavabini, həyata ən yüksək səviyyəyə çatmaq üçün uğurlu bir pilləkən tırmanışı gördülər. Bəzi şərhçilər Platonun şəxsi ambisiyaları izləməkdən daha çox ədalətli yaşamağın daha vacib olduğu mübahisəsindən təsirlənir.
XVII əsrdə İngilis siyasi nəzəriyyəçisi Tomas Hobbes (1588–1679) həmyaşıdlarını və oxucularını eyni dərəcədə çaşdıracaqdı. Hobbesin həyatı İspan Armadasının üzməsi və İngiltərədə dini vətəndaş müharibəsinin başlanması ilə dağıdıldı. O, Oksfordda təhsil almış, bir müddət Parisdə yaşamış və orada filosof Rene Dekartla tanış olmuş, İtaliyaya səyahət etmiş və Qalileo ilə görüşmüş və II Çarlzın tərbiyəçisi kimi xidmət etmişdir. Həqiqətən, Con Aubrey, Hobbesin gecə öz evində tək yatmaq üçün paranoyak olduğunu və onun azğın olduğu barədə şayiələrlə dedi-qodu ilə yaşamalı olduğunu xatırladır.
Dövlətin məqsədi nədir? Hobbesə görə, başqa suallara cavab vermədən bunları bilə bilmərik. İnsan təbiəti nədir? İnsan təbiətini başa düşmək Hobbesə görə insanın öz psixikasına baxmasıdır. Bunu etdikdə, ehtiras, istək, qorxu, aqressiv impuls və instinktiv çağırışlar tapacaqsınız. Bununla yanaşı, rasionallıq elementini də tapacaqsınız. Bu insan təbiətindəki ehtiras və ağıl qarışığı kimi başa düşülməlidir, Hobbes qeyd edirdi ki, siyasət anlaşıqlı ola bilər.
Hər zaman aqressiv insan qrup halında yaşayır bu səbəbdən şiddət hər zaman bir ehtimal halına gəlir. Üstəlik Hobbes inanır ki, insanlar təbii olaraq bir-birlərinə bərabərdirlər. Onu bu nəticəyə gətirən nədir? bizə zəif insanları və güclü insanları müşahidə etdiyini və təsirinə məruz qaldığını söyləyir aşağıdakı həqiqət: İnsanların ən zəifləri də ən güclüləri öldürməyə qadirdir. Zəif adam güclü adam yatana qədər gözlə və gizli bir hücum edə bilər, hiyləgərlik və hiylə işlədərək arxadan güclü bir insana vura və güclü bir şəkildə öldürmək idarə edə bilər. Ortaq meyllərimizlə bərabər bərabərliyimizin gerçəyi təcavüz, hər birimizin hamı üçün həssas olduğu bir insan vəziyyəti yaradır digərləri. Heç kim təhlükəsiz deyil. Ən güclü zəifin əlinə düşə bilər.
QAYNAQ: Ellen Grigsby- Analyzing Politics
TƏRCÜMƏÇİ: Bəhriyyə Əhmədova
HƏMÇİNİN BAX: Relyef və İqlim
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/ali-tehsil-muessiseleri-ucun-anonim-sorgu/
