Sinir hüceyrələri. Neyronlar və Qliyalar

Sinir sistemi iki qrup hüceyrədən, glial hüceyrələrdən və neyronlardan ibarətdir. Neyronların işi hissiyyat dəyişikliyi və digər neyronlarla əlaqə qurmaqdan ibarətdir. Glial hüceyrələr neyronları dəstəkləmək, qidalandırmaq, izolyasiya etmək və tullantı məhsullarını çıxarmaq üçün işləyir.

Neyron bir neçə komponentdən ibarətdir:

Soma – bu, nüvəni, neyronun hüceyrədaxili orqanellərini (məsələn, mitoxondrini, nüvə və holci aparatı) əhatə edir və hüceyrə mübadiləsi somada gedir. Ayrıca burda Nissl maddəsi vardır ki, bunlar zülal sintezinin yerini təşkil edən qranulyar endoplazmik retikulum və sərbəst ribosomları olan hissəciklərdir.

Dendritlər – bunlar somadan əmələ gəlir və kənara doğru qısa çıxıntılar kimi uzanır. Digər neyronlardan aldıqları siqnalları somaya ötürürlər.

Akson – Soma hərəkət potensialının başladığı akson təpəsi adlanan ərazidən yaranır. Fəaliyyət potensialı akson vasitəsilə sinaptik terminalına aparılır.

Şvan hüceyrələri – Bunlar akson vasitəsilə hərəkət potensialının sürətli ötürülməsinə kömək edən aksonu izolyasiya edir.

Sinaptik terminal – akson terminalları yaratmaq üçün akson çıxıntılarımı bir-birindən uzaqlaşdırır. Bunlar digər neyronlarla sinaptik əlaqə qurur. Onların içərisində siqnalların bir neyrondan digərinə ötürülməsi üçün sinapsa buraxılan müxtəlif neyrotransmitterlər var.

Glial hüceyrələr:

Astrositlər – Astrositlər istifadə olunan metoddan asılı olaraq bütün glial hüceyrələrin 20 ilə 40% -ni təşkil edən beyin və onurğa beyni içərisində ulduz formalı glial hüceyrələrdir. Astositlərin iki növü vardır: protoplazmatik və lifli astrositlər. Onların çoxsaylı funksiyaları var:

 

Metabolik dəstək təmin etmək – Beyində qlükoza olan qida maddələrinə davamlı bir tələb var. Bu, astrositlərin neyronları yanacaqla təmin etmək üçün qlükozaya qədər parçalana bilən qlikogen saxlamasıdır. Astrositlər yüksək enerji istehlakı və ya istehsalı dövrlərində yanacaq kimi faydalı olan laktatı da saxlaya bilər.

Hüceyrədənkənar ion mühitinin tənzimlənməsi – Kalium kimi yüksək səviyyəli ionların olması neyronun spontan depolarizasiyası ilə nəticələnə bilər. Astrositlər, beləliklə, hüceyrə xaricindəki boşluqdan artıq kalium ionlarını çıxarırlar.

Neyrotransmitter tutma – Astrositlərdə qlutamat kimi bir neçə neyrotransmitterlər üçün xüsusi nəqliyyat daşıyıcıları var. Neyrotransmitterlərin hüceyrədənkənar məkandan sürətli çıxarılması neyronların normal işləməsi üçün lazımdır.

Modulyasiya edən sinaptik ötürülmə – Beynin bəzi bölgələrində, məsələn hipotalamus, astrositlər adenozinin istehsalını artırmaq üçün ATF buraxır və bu da öz növbəsində sinaptik ötürülmənin sürətlə ötürülməsinə maneə törədir.

Bu hüceyrələr mərkəzi sinir sistemindəki aksonları izolyasiya etmək üçün məsuliyyət daşıyırlar. Bu funksiyanı aksonun bir hissəsinə saran bir miyelin qabığı istehsal edərək yerinə yetirirlər.Tək bir oligodendrosit, 50 aksonal seqmentə qədər miyelinat etmək qabiliyyətinə malikdir. Bunlar periferik sinir sistemindəki şvan hüceyrələrinə bərabərdir.

Miyelin qabığı:

Myelin, mərkəzi və periferik sinir sistemlərindəki bəzi aksonları əhatə edən bir lipidlə zəngin bir maddədir. Qabıq, miyelin istehsal edən hüceyrələrdən hüceyrə membranında bir neçə təbəqədə yerləşən lipoproteinlərin yerləşməsi nəticəsində yaranır. Mərkəzi sinir sistemində (MSS) bu hüceyrələr oligodendrositlərdir, periferik sinir sistemində (PSS) bu hüceyrələr Şvan hüceyrələri kimi tanınır.

Bir oligodendrosit 50 akson qədər miyelinasiya edə bilər, lakin şvan hüceyrələri yalnız bir akson miyelinasiya edə bilirlər. Fərdi şvan hüceyrələrinin hər biri 100 mikrometr akson əhatə edə bilər – yəni bir metr uzunluğunda akson miyelinat etmək üçün 10,000 şvan hüceyrəsi lazımdır. Şvan hüceyrələri arasında (və MSS-də miyelinasiya sahələri arasında) boşluqlar Ranvier qovşaqları kimi tanınır.

Miyelinasiyanın dəqiq prosesi barədə az şey məlumdur, lakin utero – üçüncü trimestrdə erkən başlayır. Doğuşda çox az mielin olsa da, körpəlik dövründə müxtəlif idrak və motor bacarıqlarının inkişafına uyğun olaraq sürətlə irəliləyir. Miyelinasiya, yetkinlik dövründə və erkən yetkinlik dövründə davam edir.

Mikroqliya huceyreleri

Mikroqliya  hüceyrələr beynin içərisində olan hüceyrələrin 10-15% -ni təşkil edir və ektodermal mənşəli digər qlial hüceyrələrdən fərqli olaraq mezodermal mənşəlidir.Bu hüceyrələr sinir sisteminin faqositik və immunokompetent hüceyrələridir. Toxumaların zədələnməsi zamanı bərpa edir və xarici antigenləri tanımaq və xarici maddəni çıxarmaq üçün faqositoz başlatmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Lazım gələrsə, mikroqliya-antigen təqdim edən hüceyrələr kimi də fəaliyyət göstərə bilər.

Ependimoqlial hüceyrələr

Ependimoqlial hüceyrələr beynin və onurğa beyninin ventrikulyar sisteminin incə astarıdır. Bu astar ependimal hüceyrələrdən ibarətdir, bazal membranları astrositlərə bağlanır. Bu hüceyrələrin əsas funksiyası, xoroid pleksusun bir hissəsi olaraq beyincikli mayenin (CSF) istehsalidir.Onların apikal səthləri müvafiq olaraq CSF-nin dövriyyəsi və udulmasına imkan verən qliya və mikroqliya ilə örtülmüşdür.

Klinik aktual görülən xəstəlik – Astrositoma

Astrositomlar astrositlərdən əmələ gələn və hər yaşda meydana gələ bilən kəllədaxili şişlərdir. Bu xəstəlik kişilərdə daha çox rast gəlinir. Astrositoma dərəcəsinə görə bölünür:

Aşağı dərəcəli – I və II dərəcəli, uşaqlarda daha çox yayılmışdır

Yüksək dərəcəli – III və IV dərəcəli, yetkinlərdə daha çox yayılmışdır

II dərəcəli şişlərin bədxassəli olma potensialı olsa da, aşağı dərəcəli astrositomalar adətən xoşxassəli təsir göstərirlər. I dərəcəli astrositomalar serebellumda tez-tez rast gəlinir və buna görə tarazlıq və koordinasiya ilə əlaqəli simptomlar mövcuddur. II dərəcəli şişlər tez-tez növbə ilə ortaya çıxır.

Yüksək dərəcəli astrositomalar, ümumiyyətlə aşağı səviyyəli olanlara nisbətən daha sürətlə böyüyür və ümumiyyətlə bədxassəlidirlər. İnvaziv təbiətinə görə tez-tez tamamilə cərrahi yolla çıxarmaq çətindir və müalicədən sonra bu xəstəlik yenidən əmələ gəlir və böyüyür.

YAZAR: Şəbnəm Yusubova

Həmçinin bax: https://kafkazh.com/cinsiyyetin-genetikasi/