Şifahi xalq ədəbiyyatı!!!

Bədii ədəbiyyat şifahi və yazılı olaraq 2 yolla formalaşır. Şifahi ədəbiyyat məlumdur ki,ilk yaranmış və yazılı ədəbiyyat üçün fundament rolunu oynamışdır. İndi isə şifahi xalq ədəbiyyatının xüsusiyyətlərini daha diqqətlə nəzərdən keçirək.

Şifahi xalq ədəbiyyatı demək olar insan cəmiyyəti qurulandan yaranmış,bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Ən qədim ədəbiyyat olan şifahi ədəbiyyat yazılı ədəbiyyatdan özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənir:

  1. Şifahi xalq ədəbiyyatının müəllifi yoxdur,o kollektiv xalq məhsuludur.

Bildiyimiz kimi,yazılı ədəbiyyat müəllifi məlum olan ədəbiyyatdır. Lakin şifahi ədəbiyyat müəllifi məlum deyil məhz bu səbəbdən də ona həmçinin anonim ədəbiyyat da deyilir.

  1. Şifahi xalq ədəbiyyatı yarandığı dövrün üslub və dil xüsusiyyətlərini saxlamır.

Şifahi ədəbiyyat dildən-dilə keçərək yayıldığı və yeni nəsillərə keçdiyi üçün yarandığı dövrün dil-üslub xüsusiyyətlərini saxlaya bilmir.

  1. Şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri çoxvariantlı olur.

Ağız ədəbiyyatı da adlanan şifahi xalq ədəbiyyatını bir nəfər söyləməmişdir. Ağızdan-ağıza keçərək yayılan şifahi ədəbiyyatımız öz orjinallığını saxlamamışdır və bir çox variantda söylənmişdir.

  1. Şifahi xalq ədəbiyyatı yazılı ədəbiyyat üçün bünövrə rolu oynayır.

Şifahi xalq ədəbiyyatı eyni zamanda folklor da adlanır. Folklor ingilis sözü olub “xalq müdrikliyi” deməkdir.  Şifahi xalq  ədəbiyyatının 3 növü- lirik,epik və dramatik və hər növün müxtəlif formaları vardır.  Ən qədim növü lirik növ,ən son formalaşmış növü isə dramatik növdür.

Lirik növün janrları: layla,bayatı,nəğmələr,mahnılar.

Layla nümunə: 

Layla beşiyim,layla

Evim,eşiyim,layla

Sən yat şirin yuxuda

Çəkim keşiyin,layla.

 Bayatı nümunə:

Əzizim,yarım alma

Tutubsan,yarım alma

Alırsan,canımı al

Əlimnən yarım alma.

 Nəğmə nümunə:(Qeyd: nəğmələrin bir neçə növü vardır:əmək,mərasim,mövsüm,qəhrəmanlıq. Əmək nəğmələri-holavar,sayaçı sözü. Mərasim nəğmələri- toy nəğmələri,ağılar. Mövsüm nəğmələri-fəsl dəyişməsi,yağış yağması və s.  bağlı nəğmələrdir.)

Holavar:

Qara kəlim aranda

Çıxar gün qızaranda

Hodaq murada çatar

Kəlindən bar alanda.

Sayaçı sözü:

Nənəm,a ağbaş qoyun

Qarlı dağlar aş,qoyun

Yağından plov olar

Quyruğundan aş,qoyun..

 Toy nəğməsi:                           

Hörmət et ediniz bizə

Bu gün qız sizdədir

Sabah aparırıq bizə.

   Yas nəğmələri:

Əzizim,tikə-tikə

Doğrandım tikə-tikə

Anan saçını yolur,

Kəfənin tikə-tikə.

Mahnılar nümunə:

Pəncərədən daş gəlir

Xumar gözdən yaş gəlir

Səni mənə versələr

Allaha da xoş gəlir.

Ay bəri bax,bəri bax

Göründüyü kimi,şifahi ədəbiyyatın növləri və janrları  olduqca geniş  və çoxşaxəlidir . Bu səbəbdən hər növə aid nümunə işlətmək çətinləşir. Biz ən geniş yayılmış növlərə aid nümunələri göstərdik.

Epik növün janrları: atalar sözü,məsəl,tapmaca,rəvayət,nağıl,dastan,lətifə,əfsanə.

Drmatik növün janrları: xalq oyunları-xallq tamaşaları,şəbihlər.

Bildiyimiz kimi,şifahi xalq ədəbiyyatı janrları yazılı ədəbiyyatda da istifadə olunmuş,hətta bəzi yazıçıların üsulubunu formalaşdırmıçdır. Lirik növün janrlarıından bayatılar yazılı ədəbiyyatda daha çox istifadə olunmuşdur. Epik növün janrlarından isə əfsanə,rəvayət yazılı ədəbiyyatda bir çox yazıçılarımızın müraciət etdiyi forma olmuşdur.

Yazar:Mirzəyeva Nuranə