Şeybanilər dövləti
Baburun ömür boyu arzuladıqlarını puça çıxaran Özbək xanı Məhəmməd (1500–1510) daha çox şeyə nail oldu, Teymurilər sülaləsinə son qoyaraq Şeybanilər sülaləsi (1500-1599) ilə əvəz etdi və beləliklə Orta Asiyada Çingiz hakimiyyətinin bərpasını həyata keçirdi. O, Çingiz xanın nəslindən olan, Çingiz xanın nəvəsi Şeyban xanın nəslindən gələn Əbülxeyir xanın nəvəsi idi.Monqol adından yaranan nisbəni ərəbcə deməyi üstün tutan müsəlman tarixçilər tərəfindən Şeybani kimi səsləndirilirdi. 1501-ci ildə Məhəmməd Şeybani Sırdəryanı keçərək Səmərqəndi Baburun əmisi oğlu Əlidən aldı, Baburun və digər rəqiblərinin Teymurilərin mirasını bərpa etmək cəhdlərinə qarşı mübarizə apardı, yeddi il sonra 1507-ci ildə Onun Teymurilərə uğurlu hücumu oldu, Orta Asiyanın böyük bir hissəsi olan Herat Qıpçaq çölündən köçəri Özbəklərin nəzarəti altına keçdi.
Müəyyən mərhələyə qədər dəyişiklik yalnız səviyyə fərqi idi. Şeybanilər Teymurilər kimi türk idi, amma yerli türklərdən fərqli olaraq, onlar qıpçaq ləhcəsində danışırdılar, hər ikisidə qismən köçəri həyatı sürmüş və qəbilə quruluşuna sahib olmuşlar, amma yenə də bu tərəflər arasında daha aydın göstərilmişdir, hər ikisinin də əhalisinin əsas hissəsi sünni müsəlmanlar olmuşdur, özbəklər əsas bir davamlılığı təmin etmək üçün Ərəb-Fars İslam mədəniyyətinə məruz qalıblar. Şeybanilərin sonrakı davranışları dəyişkənlikdən daha çox sabitliyi göstərirdi, Teymurilərin Herat və Səmərqənd şəhərlərinin möhtəşəmliyinə heyran olmağımız, Uluqbəy, Hüseyn Bayqara, Mir Əlişir Nəvai, Behzad və ya Babur kimi şəxsiyyətlərə olan vurğunluğumuz bu sabitliyi ört-basdır etmək niyyətindədir.
Şeybanilər dövründə baş vermiş əsas hadisəərdən biri Səfəvilərin əlindən qaçan sünni din xadimlərin Şeybani xana sığınmaları idi. 1501-ci ildə Məhəmməd Şeybani Teymurları məğlub edib Mavərənnəhrdə hakimiyyəti ələ keçirdiyi həmin il Şah İsmayıl İranın qərbindəki Ağqoyunlu Türkmənlərini aşaraq Səfəvilərin yeni bir sülaləsinin əsasını qoydu, onun ilk paytaxtı Təbriz şəhəri idi. Məhəmməd Şeybani və Şah İsmayıl hər ikisidə türk idi, İsmayıl Səlcuqlulardan sonra İranın əksər hökmdarları kimi hərbi gücünü türk qəbilə elitlərinə və canlı qüvvəsinə istinad edirdi. Hər ikisi də müxtəlif səbəblərdən İranı qanuni mükafat olaraq iddia edirdi, bunlardan biri də missiya duyğusu idi, Səfəvilər Şiə müsəlmanları idi, halbuki Şeybanilər sünni idilər və hər iki tərəf də müqəddəs bir şey uğrunda mübarizə apardıqlarını iddia edirdilər. Onillik qaçılmaz toqquşma olan Mərv döyüşünün nəticəsində Özbəklər məğlub oldular və onların xanı döyüş meydanında həlak oldu.
Növbəti bir neçə il ərzində Şah İsmayıl yeni qazanılan üstünlüyü Məhəmmədin varisi Köçkuncuya (1512-1531) qarşı istifadə etməyə çalışdı, amma bu cəhdlər nəticəsiz qaldı. 1514-cü ildə Şah İsmayıl Çaldıranda Sultan Səlimə məğlub olur. Sultan Səlim qazanılan qələbəni yüksək texnologiya ilə istehsal etdiyi toplara borclu idi.
Babur isə yalnız Orta Asiyadan çıxdı və Hindistanı nəinki lider kimi keyfiyyətləri və qoşuna sədaqəti sayəsində deyil, həm də zaman-zaman topdan istifadə etdiyinə görə o racaların və sultanların dəstəklədiyi fillər olan böyük ordunu məğlub edərək fəth etdi. Teymurilərin və Moğolların fəthinin arxasında Osmanlı imperatorluğundan gələn ustad zirehçilərin olduğuna dair işarə var. Baburun Hindistanı fəth etməsini füsunkar və vacib hesab etdiyimiz kimi, yalnız tarixin böyük şəxsiyyətləri arasında tutduğu xüsusi yer onu təmin edə bilməz. O saxladığı gündəlik əsasında tərtib edilmiş bir tərcümeyi-hal olan Baburnamə ilə seçilir. Onun öz ana dili olan Türk dilində yazılan kitab müasir dövrədək müsəlman ədəbiyyatının ən orijinal və cəlbedici nəsr əsərlərindən biridir, çünki Babur həyatı özünün və ətrafındakı dünyanın gördüyü və yaşadığı kimi, insanı və təbiəti canlı və etiqadla təsvir edir. Baburnamədə Baburun öz hərbi yürüşlərini nəzərə almadan təbii quruluşu, ictimai adətləri, siyasi hadisələri, diqqətəlayiq şəxsi keyfiyyətləri, ədəbi və bədii axtarışları və bu müddətdə qarşılaşdığı sərgüzəştlərindən bəhs olunur və eyni zamanda həmin dövrün cəmiyyətini araşdırmağımız üçün əvəzolunmaz sənəddir. O güclü, mərhəmətli lider, ailəsinə dəyər verən, əsl dost, dərrakəli bir ədəbiyyatşünas və təbiəti müşahidə etməyi sevən biri idi.
Baburun Aqrada əsasını qoyduğu sülalənin tarixi yalnız dolayı və cüzi şəkildə mövzumuza toxunur. Biz onları onun nəslindən, Teymurilərdən, hətta Çingiz Monqolların olduqlarını düşündük, ingilis hökmranlığı dövründə məşhurlaşan “Böyük Moğollar” adı onları qorxutdu. İki nəsil arasında Türk dili danışılmışdır. Baburun oğlu Hümayuna və nəvəsi Əkbərə xidmət edən nazir Bayram xan həm bu dildə, həm də farsca şeir yazırdı. Lakin tədricən, imperatorlar hindistanlı qadınlarla evlənməyə başladıqca və sülalə özünü yeni mühitə uyğunlaşdırdıqca Hindistanın müsəlman mədəniyyəti özünü yenidən göstərdi. Beləliklə, 1590- cı ildə Əkbər xan Bayram xanın oğlu və xələfi baş nazir Əbdülrəhim Mirzəyə Baburnaməni Fars dilinə çevirməyi tapşırdı. Kitabın sevimli və qeyri-adi xarakteri əvvəldən bəlli olurdu. Babur öz dövründə ənənəvi olan uzun şərti müqəddimədən imtina etdi, önəmli bir tarixi-1494-cü ili və ömrünün ilk hissəsini keçirdiyi mühiti müəyyənləşdirdi və 899-cu ilin Ramazan ayında Fərqanə vilayətində kral oldum. Fərqanə beşinci iqlimin vilayətlərindən biridir.O dünyanın kənarında yerləşir. Şərqdə Qaşqar, qərbdə Səmərqənd, cənubda Bədəxşan dağları, şimalda Almalıq, Almatı və Yengi şəhərləri yerləşir, Moğollar və Özbəklər tərəfindən yaşayış yerləri dağıdılmış və heç biri qalmamışdır. Ora taxıl və meyvələri ilə bol olan kiçik bir əyalətdir. O qərb istisna olmaqla Səmərqənd və Xücənddə olan dağlarla əhatə olunmuşdur, düşmən o səmtdən başqa heç yeri işğal edə bilməzdi. Xücənd çayı kimi tanınan Sır Dərya çayı şimal-şərqdən gəlir və qərbə doğru bu əyalətdən keçir. Babur vilayətləri, qəsəbələri, xalqını, məmləkəti Əndicanı gözəl təsvir edir: Xalqım türkdür. Burada türkləri tanımayan yoxdu, istər şəhər sakinləri arasında, istərsə də şərq bazarında.
Mir Əli Şir Nəvainin ədəbi kompozisiyaları üçün yazılmış deyim ilə onun nitqi eynidir, halbuki o Heratda anadan olub yetişdirilib, həm Baburnamə, həm də Nəvainin əsərləri bu dildə yazılmışdır, bu xüsusilə müasir türkoloqlar tərəfindən Çağatay adlandırılan Türk əsəridir. Türk termini Baburun dövründə daha çox yayılmış termin idi və yalnız gündəlik həyatda istifadə edilirdi, Çağatay isə ədəbi deyimdə istifadə olunurdu. Baburun dövründən bir əsr sonra Orta Asiya şahzadəsi Əbdül Qazi Bahadur xan fərqi kəskin şəkildə qeyd etdi. Baburun Nəvaiyə türk dilində yazdığı qeyd:”Halbuki o Heratda doğulub və yetişdirilib”sözləri də əhəmiyyətlidir. Xorasan şəhəri Fars dilində danışılan ərazidə yerləşirdi, amma Nəvainin dövründə məhkəmə dili Türk-Monqol elitasının dili olan Türk dili idi
və Teymurilərin paytaxtı idi. Babur nəhayət öz dövrünün Türk-Monqol elitasının prozopoqrafiyasına keçdi. O müvafiq olaraq atası ilə başladı: Ömər Şeyx Mirzə 860-cı ildə (1456) Səmərqənddə anadan olmuşdur. O Sultan Əbu Səidin dördüncü oğlu idi. O hənəfi, dindar, beş vaxt namazın heç birini buraxmayan biri idi və qaçırdığı namazlarının da əvəzini qılardı. O tez-tez Quran oxuyardı və Həzrəti Übeydullaha da (Əhrar) oxuyurdu. O onunla müzakirələrdə iştirak etməkdən böyük şərəf duyardı və o da ona oğlum deyə müraciət edərdi. O tamamilə savadlı idi,iki Xəmsə, Məsnəvi və ən əsası Şahnamə oxuyurdu. O şairlik istedadına malik idi amma şeir yazmağa həvəsi yox idi. Onun ədalət hissi o dərəcədə idiki, Əndicanı dağının şərqindəki qar fırtınası olduğu barədə məlumat aldı və Çindən gələn min çadırlı güclü karvanı məhv etdi, sağ qalan iki şəxs karvanın aktiv olduğunu qeyd etmək üçün vergi yığanlara xəbər göndərdi, orada varislər olmasa da o bu malları bir-iki ildir saxladı, sonra isə onları əmlaklarını gəlib geri almağa çağırdı. Babur on altıncı əsrdə, orta Asiyada axınlara qarşı cəsarətli səylər göstərən xan idi.
Biz on beşinci əsrdə xanədanların dəyişikliyi ilə gətirilən yeniliklərdən Teymurilərlə olan ittifaqımızın daha güclü olmasını və köçəri türk tayfalarının axın etməsini təklif etdik. Böyük ümidlərdən sonra Məhəmməd Şeybani Teymurilərdən daha qanuni imperiya qurmağı və İranda sünni hakimiyyətini yenidən bərpa etməyi xahiş etdi, xanlar səylərini Toxarıstan, Fərqanə, şərqi Xorasan üzərindəki mövqeləri təsdiqləməyə sərf etdilər. Səmərqənd və Buxara ölkənin paytaxtı kimi birləşdirildi, Bəlx isə varis şəhər seçildi, Daşkənd ölkənin dördüncü əsas şəhəri oldu. Əksər xanlar yeni suvarma yolu ilə əkinçiliyə təkan verməyə çalışdı, sənətkarlığı və ticarəti inkişaf etdirmək üçün karvansaralar və körpülər tikdirdi, Allahı və dindarları razı salmaq üçün daha çox məscid, mədrəsə tikdirdilər, Xangahlar həm dünyəvi rühanilərə, həm də güclü Nəqşibənd təriqətinə şəfqət göstərdi. Onlar həm bədii, həm də ədəbi mənada kitab sənətinin hörmətli havadarları olduqlarını sübut etdilər, Behzad və digər sənətkarların Səfəvi hökmdarlarının emalatxanasına qoşulması ilə Teymurilərin Herat şəhərinin süqutundan əsaslı şəkildə faydalanan Təbriz şəhəri oldu, amma Şeybanilər Buxara və Səmərqənddəki paylarını aldılar. Sülalənin canlarından üçü ayrı seçilə bilər:səltənətin qurucusu Məhəmməd Şeybani və ya Şeybəxt xan (1500-1510),q ardaşı oğlu Übeydallaxan (1533-1539) və Abdulla xan (1583-1598). Məhəmməd Şeybani Şah İsmayılla Teymurilərin İran irsi uğrunda rəqabət apardı və həm bu mübarizəni qazana bilmədi,həm də həyatını itirdi.
Onun xələfləri özlərinin Xorasan əyalətinə etdikləri vaxtaşırı basqınlarla qane olurdular, 1528-ci ildə Şah Təhmasib bu dəfə müsibətli Çaldıran döyüşündən sonra yarımçıq (qismən) öyrəndikləri top sayəsində Übeydulla xanı məğlub edərək 1510-cu ildəki rəqabətin təkrar etdirilməsi əldən ötürdü. Übeydulla daha az ehtiyatsız idi və səlahiyyətli fəaliyyətinə rəsmi ad əlavə edəndə öz ərazilərindəki şərtlərə daha çox diqqət yetirirdi. O ədalətli və dindar hökmdarın nüfuzunu qazandı və Şeybanilərin dövründə onun sevimli şəhəri Buxara çiçəkləndi, Teymurilərin dövrünün nailiyyətlərinin dirçəlişi yaxınlaşdı. 1535- ci ildə inşa edilmiş möhtəşəm abidə Mir Ərəb mədrəsəsidir,O xanın himayəsi, Mir Ərəb şeyxülislamın (baş hakim) havadarlığı altında inşa edilib. Bu mədrəsə həm xan, həm də din xadimləri üçün istirahət yeri olmuşdur və Sovet İttifaqı dövründə fəaliyyət göstərməsinə icazə verilən Özbəkistandakı iki İslam abidələrindən biri Barak xan mədrəsəsidir. Buxara şəhəri Tarixi-Rəşidin müəllifi Übeydalla Xanın kiçik çağdaşı Heydər Mirzəxanın (1499-1551) tabeliyi altında idi. Bu elə bir mənzərə idi ki, məncə, son yüz il ərzində dünyada hökmran olan yerlərdə onun kimi bir mənzərəni heç kim görməyib və haqqında eşitməyib. Hər şeydən əvvəl o dindar, imanlı, müsəlman hökmdar idi. O diqqətlə Müqəddəs Qanunun müddəalarına, din, tövbə, ortaqlıq, dövlət, ordu, əhali məsələlərinə müraciət etdi və bu qanunda kənarlaşma olmadı. Hünər cəngəlliyində o qaçağan şir kimi idi, səxavət dənizində onun ovucları mirvari daşıyan balıqqulağı idi, fərd olaraq o yaxşı keyfiyyətlərə malik idi. Onun yeddi cür xətti var idi və hamısıda yaxşı idi. O Allahın kəlamından bir neçə nümunə yazıb, iki nəcib şəhərə-Məkkə və Mədinəyə göndərdi. O həm yaxşı nastalıq yazırdı, onun həm də türk, ərəb, fars dilində şeirlər divanı var. O musiqi sənətini və musiqiçilərin bəstələdiyi mahnıları yaxşı bilirdi. Qısacası, o tərifə layiq keyfiyyətlərə malik biri idi. Onun dövründə bilikli kişilər bir yerə toplaşırdı və Sultan Hüseyn Mirzənin dövründə Heratı xatırladan, paytaxt şəhər olan Buxarada böyük əhali var idi.
Abdulla xan bir neçə qohum ilə sərt rəqabətdən sonra hakimiyyəti bərpa edən atası İskəndərdən sonra hakimiyyətə gəldi, Türk-Monqol köçəri ailələri üçün bu məsələ uzandı və digər şahzadələr xana sədaqətli olan, taxt tələb etməyə hər zaman hazır olan Özbək əmirləri tərəfindən dəstəklənirdi. Onun hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsindən sonra və onun məmurluq dövründə Abdulla xan səlahiyyətlərini davam etdirmək üçün yürüşlər aparmaq məcburiyyətində qaldı. Səfəvilərlə döyüş meydanında Toxarıstanın cənubu Xorasan, Əfqanıstan Şeybani ərazisi oldu. Paytaxt Bəlx bu şəhərlər arasında rabitə və ticarət əlaqəsi rolunu oynadı, onun nəvəsi Əkbərin dövründə (1542-1605; 1556-cı ildən rəhbərlik etmişdir) Orta Asiya, Teymurilər, Moğol Hindistan (“Böyük Moğol”) və Baburun Şeybanilərə qarşı düşmənçiliyi var idi, dostluq münasibətlərini ticarətdən başqa diplomatik və mədəni əlaqələr də əhatə edirdi, siyasət, müttəfiqlik və şəxsi əlaqələr də Şeybanilər və Çağataylar arasında inkişaf etdi, onlar 16-cı əsr boyunca Moğolustan və Tarım hövzəsini idarə etməyə davam etdilər və hətta 17-ci əsrdə azalan səlahiyyətləri olsa da bunu etmək məcburiyyətində oldular.
QAYNAQ: Svat Soucek- History of İnner Asia
TƏRCÜMƏÇİ: Nilgün Allahverdiyeva
HƏMÇİNİN BAX: Hun adının mənşəyi və hunların kökəni
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/ispaniyada-tehsil/
