Qorxaq Yeni Dünya

Oldos Hakslinin məşhur Cəsur Yeni Dünya romanı ilk dəfə 1932-ci ildə nəşr edilmişdir. Gələcəkdə ortaya çıxacağı ehtimal edilən totalitar bir dövlət modeli altındakı məzlum həyatı səciyyələndirən roman, Corc Oruelin 1984 və Ray Bredberinin Fahrenheit 451-i ilə birlikdə distopiya janrının ən əhəmiyyətli nümunələrindən biri hesab olunur. Cəsur Yeni Dünyada insanlar test borularında doğulur və yuxularında hipnozla öyrədilirlər. Elm və texnologiyanın istifadəsiylə totalitar bir hökumət tərəfindən idarə olunan cəmiyyətdə fərdilik deyə bir şey yoxdur. Duyğuların ehtiyaclarla əvəz olunduğu cəmiyyətdə insanlar maşın kimi proqramlaşdırılır. Xəstəlik, narahatlıq və kədər yoxa çıxdığından, ilk baxışda sosial rahatlıq mükəmməl bir şəkildə əldə edilmiş kimi görünür. Ancaq duyğuların, azadlıqların və fərdiliyin olmadığı bir dünya əslində çox qüsurlu bir dünyadır. Bütün bunların mövcud olduğu, lakin xəstəliklərin, narahatlıqların və kədərin olduğu dünya da qüsursuz deyil.

Bugün dünyanın Covid-19 pandemiyası ilə birlikdə keçmişdə baş verən bir çox hadisə və təhdiddən daha böyük bir təhlükə altında olduğu görünür. İnsanlar bir-birilərindən uzaq dururlar, alış-veriş edə, tətilə gedə bilmirlər, restoranlarda yan-yana, qarşı-qarşıya əyləşib yemək yeyə, dərdləşə və əylənə bilmirlər. Xülasə, hamımız bir neçə ay əvvəllə müqayisədə daha  ürkək, utancaq və hətta qorxaq bir həyat yaşayırıq. Cəsur Yeni Dünya gözləyərkən, əksinə Qorxaq Yeni Dünyayla qarşılaşdıq. Bu yeni dünyada evdən  işləyənlərin sayı artacaq, ofislərdə və bank filiallarında olan heyətin tərkibindəki işçilərin sayı aşağı düşəcək, belə olduqda ofis binalarına ehtiyac azalacaq.  Sistemlər bu yeni konfiqurasiyaya uyğun olaraq dəyişəcək. Vəkillik, məsləhətçilik, mühasibatlıq və memarlıq kimi fərdi məşğulluq işləri, hamısı olmasa da, əksəriyyəti uzaqdan həyata keçiriləcək. Uzaqdan görülə bilməyən fərdi məşğulluq işləri olaraq həkimlik, diş həkimliyi , baytarlıq kimi peşələr qalacaq. Kənd təsərrüfatı istehsalı, sənaye istehsalı, tikinti kimi işlər bugün olduğu kimi davam etdiriləcək. Digər tərəfdən, evdən işləmək artdıqca nəqliyyat kimi xidmətlərdə azalma olacaq. Bəlkə də nəqliyyatın əvvəlki ilə müqayisədə artacaq yeganə sahəsi yük və kuryer xidmətləri olacaq. Çünki ticarətin bugünkündən daha sürətli şəkildə elektron ticarətə keçməsi gözlənilir. Bu yeni dünyada məşğulluqda da azalmalar olacaq. Məsələn, 30 nəfərin işlədiyi bir ofisdə, ən azı bir otaq işçisi, bir çayçı və bir neçə qulluqçuya ehtiyac olduğu halda, evdən işləməyə başladıqda onlara ehtiyac qalmayacaq. Əksər şirkətlər bunlar xaricindəki işçilərin sayını da yenidən nəzərdən keçirəcək. Evdən işləməyə keçilməsi insanların hər gün evlərindən iş yerlərinə getməsi kimi bir ehtiyacı aradan qaldırdığından, xidmət nəqliyyatı həyata keçirən şirkətlər də azalacaq və kiçiləcək. Əvvəllər 100 nəfərə xidmət edən və 10 ofisiant işlədən bir restoran, indi 40 nəfərə xidmət edə biləcəyi üçün 10 ofisiant yerinə 4 ofisiant işlədəcək və digər 6 ofisiant işsiz qalacaq. Digər tərəfdən, bu restoran 100 nəfərə görə alış etdiyi halda artıq 40 nəfərə görə alış etməyə başladıqda ona mal satanların da satışları aşağı düşəcək və istər-istəməz kiçilməyə doğru gedəcəklər.  Ortada sadəcə bir restoran olsaydı, problem olmazdı, ancaq bu restoran nümunəsini yüzlərlə və minlərlə restoran, kafe, bufet, otel, motel olaraq düşündükdə  işin həcmi dəyişir.

Qloballaşma dövrü olaraq qəbul edilə bilən son 25 ildə əvvəlkinə nisbətən daha da böyüyən bir ambisiya ilə qarşısına çıxanı istehlak edən, təbiəti məhv edən insan cəmiyyəti işsizliyin və gəlir bölgüsü pozğunluğunun sürətlə artacağı fərqli bir mühitə doğru irəliləyir. Bu yeni dünyada gələcəklə bağlı dəqiq proqnozlar, bəlkə də, ən vacib məlumatlar olacaqdır. Dəqiq və sağlam məlumatlara sahib olan ölkələrin sahibkarları və işçiləri gələcəyi düzgün planlaşdıracaqlar. Bunu edə bilməyənlər bu qorxaq yeni dünyada mina sahəsində gözü bağlı gəzən kimi hərəkət edəcəklər.

 

Türkcəsi

           Aldous Huxley’in ünlü romanı Cesur Yeni Dünya ilk kez 1932 yılında yayınlandı. Gelecekte ortaya çıkacağı varsayılan totaliter bir devlet modeli altındaki baskıcı bir yaşamı karakterize eden roman, George Orwell’in 1984’ü ve Ray Bradbury’nin Fahrenheit 451’iyle birlikte distopya türünün en önemli örneklerinden birisi kabul ediliyor. Cesur Yeni Dünya’da insanlar test tüplerinde doğuyor ve uykularında hipnoz yöntemiyle eğitiliyorlar. Bilim ve teknolojinin kullanımıyla totaliter bir hükümet tarafından yönetilen toplumda bireysellik diye bir şey yok. Duyguların yerini ihtiyaçların aldığı toplumda insanlar birer makine gibi programlanıyor. Hastalık, endişe, hüzün ortadan kalktığı için ilk bakışta toplumsal huzur kusursuz olarak sağlanmış gibi görünüyor. Ne var ki duyguların, özgürlüklerin, bireyselliğin olmadığı bir dünya gerçekte çok kusurlu bir dünyadır. Bütün bunların var olduğu ama hastalıkların, endişelerin, hüznün olduğu dünya da kusursuz değil.

Bugün dünya Covid – 19 pandemisiyle birlikte geçmişte yaşanan birçok olaydan ve tehditten çok daha derin bir tehdit altında görünüyor. İnsanlar birbirinden uzak duruyor, eskisi gibi alışverişe çıkamıyor, tatile gidemiyor, restoranlarda yan yana, karşı karşıya oturup yemek yiyemiyor, dertleşemiyor, eğlenemiyor. Özetle birkaç ay öncesine göre çok daha ürkek, çekingen hatta korkak bir yaşam sürüyoruz hepimiz. Cesur Yeni Dünya beklenirken tam tersine Korkak Yeni Dünya ile karşı karşıya kaldık.

Bu yeni dünyada evden çalışanların sayısı artacak, ofislerde, banka şubelerinde bulunan personel sayısı düşecek öyle olunca ofis binalarına gereksinim azalacak. Sistemler bu yeni biçimlenmeye uygun olarak değişecek. Avukatlık, danışmanlık, muhasebecilik, mimarlık gibi serbest meslek işleri tümüyle olmasa bile büyük çoğunluğu itibarıyla uzaktan yapılacak. Uzaktan yapılamayacak serbest meslek işleri olarak doktorluk, diş hekimliği, veterinerlik gibi meslekler kalacak. Tarımsal üretim, sanayi üretimi, inşaat gibi işler bugünkü gibi yapılmaya devam edecek. Buna karşılık evden çalışma arttıkça taşımacılık gibi hizmetlerde düşüş olacak. Taşımacılığın eskisine göre artacağı belki de tek alan kargo ve kurye hizmetleri olacak. Çünkü ticaretin bugünkünden çok daha hızlı biçimde e-ticarete kayması bekleniyor. Bu yeni dünyada istihdamda da düşüşler yaşanacak. Örneğin 30 kişinin çalıştığı bir ofiste en az bir odacı, bir çaycı, birkaç hizmetliye ihtiyaç varken evden çalışmaya geçildiğinde bu kişilere ihtiyaç kalmayacak. Çoğu şirket bunlar dışındaki çalışan sayısını da yeniden gözden geçirecek. Evden çalışmaya geçilmesi insanların her gün evlerinden işyerine taşınması gereğini ortadan kaldıracağı için servis taşımacılığı yapan şirketler de azalacak ve küçülecek. Önceden 100 kişiye servis veren ve 10 garson çalıştıran bir restoran artık 40 kişiye servis verebileceği için 10 garson terine 4 garson çalıştırmaya dönecek ve öteki 6 garson işsiz kalacak. Ayrıca bu restoran 100 kişiye göre alım yaparken 40 kişiye göre alım yapmaya başlayınca ona mal satanların da satışları düşecek ve onlar da ister istemez küçülmeye gidecekler. Ortada bir restoran olsa sorun olmazdı ama bu restoran örneğini yüzlerce, binlerce restoran, kafe, büfe, otel, motel olarak düşününce işin boyutu değişiyor.

Küreselleşme dönemi olarak kabul edilebilecek son 25 yılda eskiye göre daha da artan bir hırsla önüne geleni tüketen, doğayı katleden insanoğlu, işsizliğin ve gelir dağılımı bozukluğunun hızla artacağı farklı bir ortama doğru ilerliyor. Bu yeni dünyada geleceğe ilişkin doğru tahminler belki de en önemli veriler olacak. Veri sağlığı, yansız değerlendirme, doğru seçimler yapabilmek en önemli meseleler haline gelecek. Bir devletin girişimcilere ve çalışanlara sunabileceği belki de en değerli hizmet sağlıklı veriler olacak. Doğru ve sağlıklı verilere sahip olan ülkelerin girişimcileri ve çalışanları geleceği doğru planlayacaklar. Bunu yapamayanlar bu korkak yeni dünyada mayın tarlasında gözü kapalı yürür gibi gidecekler.

 

   Ad/soyad: Mürvət Yusublu

   Universitet: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası

   İxtisas: İqtisadiyyat

   Məqalənin orijinal adı: “Korkak Yeni Dünya”

   Müəllif: Mahfi Eğilmez

   Yazılma tarixi: 29 May 2020

   Tərcümə edildiyi tarix: 23 İyun 2020