Qaraxanilər dövləti
X əsrin 90-cı illərində Şərqi Türküstan, Yeddi Su və Cənubi Tyan-Şanda bir türk dövləti yarandı. Dövlət onu idarə edən və “Qara xan” sülaləsinin adı ilə adlanırdı. Qaraxanilər dövlətinin hakim sülaləsi adı ilə adlanırdı. Qaraxanilər dövlətinin hakim sülaləsi və onun tarixi haqqında məlumatlar az və ziddiyətlidir. Ərəb müəllifləri Qaraxanilər sülaləsini “Əfrasiabın varisləri” adlandırır və “Arslan xan”, “Buqara xan” və “ Xaqan” titullarını daşıdıqlarını yazırlar. Bir qrup tədqiqatçılar Qaraxanilər sülaləsini uyğurlara, digərləri karluklara, Türkiyə tarixçiləri isə Altay türklərinə aid edirlər. Son tədqiqatlar Qaraxanilər sülaləsinin türkmənşəli Çiqil tayfasından çıxdığını göstərmişdir. Ehtimal edilir ki, Yaqma adlı türk tayfa birləşməsinin hərbi-feodal əyanları Mərkəzi Asiyaya daxil olmuş və Çiqil adlı türk tayfasının hərbi köməyi ilə hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlamışdılar. Ərəb müəllifi ibn Fədlana görə hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlamışlar. Qaraxanilər də çoxlu varlı bəylər vardı. Bəzi bəylərin 10min atı və 100 min baş qoyunu vardı. Mənbələrdə aydın olurki , Qaraxanilər sülaləsinin banisi Satuk Buqra xan adlı bir türk olub. Onun atası Bazır Arslan xan adlanmışdır. Satuk bu sülalədən ilk hakim kimi islamı qəbul etmiş və uşaqlıqda Kaşqar şəhərində əmisi Oğulçak Qədir xanın yanına köçmüşdü. Satukun iki oğlu olmuşdur: Baytaş( müsəlmanca adı Musa) və Süleyman. 955-ci ildə Satuk öləndən sonra olu Musa Kaşqarda hakimiyyəti ələ almış islamı dövlət dini elan elan etmişdir. Ondan sonra hakimiyyətə qardaşı oğlu Harun Buqra xan (müsəlmanca adı Əli -975-998-ci illər) gəlmişdi. Onların vaxtında dövlətin ərazisi xeyli genişlənmişdi. Belə ki , mərkəzi Tyan Şanın cənubi-şərqi hissəsi və Kaşqarın şimal rayonları Kaşqara birləşdirilmişdi. Qaraxanilər adlanan sülalə tezliklə indiki Qazaxıstan ərazisinə hücüm edib Balasaqun şəhərini tuturlar. Onlar Çu vadisində möhkəmlənərək şimal-şərqə hərəkət etdilər. Daha sonra Qaraxanilər İli çayı hövzələrində yaşayan yaqma, tuxsi , çiqil , çaruk və uqrak türk tayfalarını özünə tabe vəziyyətə salmışdılar. Qaraxanilərin ordusu ilə uqraklar arasında qanlı döyüş haqqında Mahmud Qaşqarlı məlumat verir. Qaraxanilər şimalda İrtış çayı sahillərində yaşayan imək türk tayfası ilə də uzun müddətli döyüşlər keçirdilər. Şimali şərqdə Qaraxanilərin əsas düşməni Yabaku adlı türk tayfa birləşməsi idi. Mahmud Qaşqarlı Arslan –Tiqinin başçılığı ilə Qaraxanilər ordusunun Buqa Budraçın başçılığı ilə Yabaku tayfası arasındakı döyüşü də təsvir edir.
Mahmud Qaşqarlının məlumatları əsasında demək olur ki, Qaraxanilər dövləti Şimali-şərqdə Balxaş, Sasık –kul və Ala –Kul istiqamətlərində sərhədlənirdi. Mərkəzi Tyan-Şanda və Qazaxıstanda ərazisində möhkəmlənmiş qaraxanilər qərbə tərəf hərəkətə başladılar. Qərbdə Fərqanə və Mavərənnəhr yerləşirdi. X əsrin 80-ci illərinin axırlarında qaraxanilər Fərqanəni və 930-cu ildə İsficabı tuturlar.
Bu vaxt Samanilər dövləti hansı ki, bu ərazilər ona tabe idi, böhran keçirirdi. Türk mənşəli Əbu Əli və Faiq adlı qüvvətli feodallar samanilərin əmiri II Nuh ibn Mənsurun hakimiyyətini tanımaq belə istəmirdilər. 992-ci ildə Qaraxanilər hökmdarı Harun Buqra xan ordusu ilə Buxaraya hərəkət etdi. Baş vermiş döyüşdə Saman qoşunu başda sərkərdə Ayaz olmaqla məğlub oldu.
Samanilərə qulluq etmiş türk feodalları Əbu Əli və Faiq Qaraxanilərin tərəfinə keçdilər. Qaraxanilər ordusu ilə Saman ordusunun böyük növbəti döyüşü Xarcəng adlı yerdə baş verdi. Saman ordusunda Faiq elə etdiki ki, Qaraxanilər ordusu qələbə çalsın. Qaraxanilər xaqanı Harun Samanilərin paytaxtı Buxaranı tutdu. Az sonra, 992-ci ildə Harun vəfat etdi. 996-cı ildə Qaraxanilər ordusu Nəsir ibn Əli başda olmaqla yenidən Mavərənnəhrə səfər etdi. Samanilər ordusunun başçısı Sebuk-Tiqin Nəsir ibn Əli ilə danışığa girdi və Amudəryadan şimaldakı ərazini verməklə razılığa gəldilər. Samanilərin sarayında iğtişaş baş verdi və saray adamları Saman hökümdarı Mənsur ibn Nuhu tutub gözlərini çıxartdılar və 10 oktyabr 999-cu ildə Nəsir ibn Əli Buxaranı tutmaqla Samanilər dövlətinə son qoyuldu.
Bundan sonra qaraxanilər Xorasanı tutdular. Qaraxanilər ordusunun sərkərdələri Cəfər –Tiqin, Subaşi-Tiqin Xorasanı şəhərləri Herat və Bəlxi tutdular. Nəticədə Qaraxanilər dövləti Mərkəzi Asiyanın böyük bir dövlətinə çevirildi. Qaraxanilər hakimiyyətə gəldikdə Mərkəzi Asiya əyalətlərinin çoxunda yerlərdə hakimlər karluklar idilər. Karluk və çiqil tayfalarından olan bəylər Qaraxanilərə qulluq etməklə mövqelərini saxlamışdılar. Harun Buqra xandan sonra onun yerinə İlik xaqan (müsəlmanca adı Əhməd-998-1017) keçdi. O Səmərqəndi və Buxaranı işğal etdi. 1024-1025 –ci illərdə Qaraxanilər dövlətində hakimiyyət Qaraxani sülaləsinin başqa bir qolundan olan Yusif Qədir xana keçdi. O, əvvəlki Qaraxanilər xaqanı Əli-Tiqinə qarşı mübrizəyə başladı və hakimiyyəti ələ keçirdi.
Yusif Qədir xanın böyük oğlu Əbu Şuca Süleyman Arslan xan hakimiyyətə keçdikdə 1043-cü ildə dövlətin ərazisini qardaşları və qohumları arasında bölüşdürüldü. Balasaqun və Kaqarı özü götürdü. Qardaşları Buqra xan Məhəmmədə və Arslan –Tiqinə isə Tarax və İsficab əyalətlərini, əmisi Tuban xana Fərqanəni , Əli –Tiqinin oğluna isə Buxara və Səmərqəndi verdi.Beləliklə, Qaraxanilər dövləti iki müstəqil xanlığa bölündü: Şərq xaqanlığının mərkəzi Balasaqun, sonra isə Kaşqar, Qərb xaqanlığının mərkəzi Uzkənd, sonra isə Səmərqənd oldu. Əli-Tiqin öləndən sonra Mavərənnəhrdə hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı, nəticədə
XI əsrin 40-cı illərinin əvvəllərində hakimiyyətə Buru-Tiqin İbrahim ibn Nəsr gəldi və o, “Tamqac xan” titulunu qəbul etdi.
Qaraxanilərin şərq hissəsinin başçısı Toğrul Kara xan İbrahim ibn Nəsirin oğlanlarının hakimiyyət uğrunda mübarizəsindən istifadə edərək , 1069-1070-ci illərdə Qərbi Qaraxanilərlə mübarizəyə başladı və bir sıra əyalətləri ondan qopardı.
Bu vaxt Səlcuq türklərinin sultanı Məlik şah artıq qüvvətlənmişdi, çünki o, 1089-cu ildə Buxara və Səmərqəndi tutmuşdu. Həm də bu vaxt Qərbi Qaraxanilərdə müsəlman ruhaniləri arasında ziddiyyət yaranmışdı. Müsəlman ruhanilər Məlikşaha müraciət etdilər . Məlikşah Əhmədi hakimiyyətdən kənar etdi və özü Xorasana yola düşdü. Bu vaxt Səmərqənddə türk çiqil tayfası üsyan qaldırdı və Şərqi Qaraxanilərdən xaqanın qardaşı Yaqub Tiginə müracət etdilər. O, Səmərqəndə gəldi, lakin nədənsə çiqillərin üsyan başçısı ilə düz gəlmədi, onu tutub başını kəsdi və atanın yəhərinə bağladı. Onda Sultan Məlikşah yenidən Xorsandan Mavərənnəhrə qayıtdı,Yaqub-Tiqin qaçdı, sultan Buxara və Səmərqəndi tutdu və Şərqi Qaraxan xaqanına adam göndərdi ki, Yaqub –Tiqini tutub ona göndərsin . Qaraxani xaqanı onun bu təklifini qorxudan yerinə yetirdi, lakin bu zaman Xorasandda vəziyyət dəyişdiyinə görə tez ora qayıtdı.
1092-1093-cü illərdə ruhanilər xaqan Əhməd xana qarşı yenə üsyan etdilər və onu tutub kafirlikdə təqsirləndirərək dərisini soydula. XI əsrin II yarısında Şərqi Qaraxani xaqanlığının başında Süleyman ibn Yusif, Qərbi Qaraxani xaqanlığında isə qardaşı Məhəmməd xaqan dururdu. Lakin 1097-cı ildə Məhəmməd qəfildən hücm edərək qardaşı Süleymanı tutub dama saldı və şərqi xaqanlıqda hakimiyyəti ələ aldı.
Bəhanə bu olduki , guya Süleyman dövlət işi ilə məşğul olmur, bütün günü sarayda gözəl arvadlarla keyfdə keçirir.Məhəmməd vəd etdiki , ondan sonra hakimiyyətə birinci arvadından olan oğlu Hüsey keçəcək. Bu söhbət xaqanın ikinci arvadını narazı saldı , çünki o da oğlan doğmuşdu. Ona görədə bu arvad ərini öldürmək planını qurdu. Axşam əri onun otağında olanda , qəsdən naz-qəmzələndi, ərinə dediki, istəyir özü onu yedirtsin, içirtsin. Xaqan da razı oldu. Dəmlənmiş ərinə arvad orada zəhərli içki içirtdi və onu zəhərlədi. Arvad tez sarayda ona sadiq olan nökərlərinə əmir etdi ki , ərinin bütün qohumlarını, o cümlədən öz günüsünü(yəni xaqanın birinci arvadını) və xaqanlığa namizəd oğlunu öldürtsünlər. Qardaşı tərəfindən dama salınmış Süleymanı isə boğdurdu. Bundan sonra arvad kiçik yaşlı oğlu İbrahimi xaqan taxtına oturtdu. Sonra da bu xatun oğulundan tələb etdi ki, hakimiyyətini qüvvətləndirmək üçün nüfuzlu hakim Barsxanın əlinə keçəcəyindən qorxaraq özünü öldürdü. Bununla da , əslində Qaraxanilər dövlətinin sonu çatdı çünki az sonra XII əsrin 40-cı illərinin əvvəllərində türk tayfası kidanlar (yaxud qara kitaylar) Qaraxanilər dövlətini vassal vəziyyətinə saldılar. Qaraxanilər dövləti onlara illik xərac verdiş 1212-ci ildə Xarəzmşah Məhəmməd bu dövlətə son qoydu.
Ədəbiyyat:
Əsməd Muxtarova-Türk Xalqlari Tarixi- ELM 1999
Yazar: İbrahimli Samirə
Həmçinin bax Qaraxanlı dövləti
Həmçinin bax https://turaz.org/azerbaycan-veteranlari-prezident-ilham-eliyeve-muraciet-edib/
