Qarapapaqlar
Qarapapaq, Karapapah, Borçalı və Terâkime/Terekeme kimi müxtəlif adlarla tanınan bu camaat qara quzu dərisindən baş örtüyü taxdıqları üçün bu adı almışdır. Qarapapaqlar Şah İsmayılın atası Şeyx Heydərin öz müridləri üçün geyindirdiyi və sünniliklərini göstərmək üçün “qara papaq” geyinməkdə israrlı olduğu, on iki imamın adı yazılmış “tac” adlanan on iki zolaqlı qırmızı çalmalardan imtina etdilər. Onlar Özbəkistanın Qaraqalpaq Muxtar Respublikasında yaşayan qaraqalpaqlarla qohumdurlar. Bu iki qrupun Kuman/Qıpçaq və Bulqar/Xəzər türklərinin qalıqları olduğu və Qarapapaqların Xəzər xaqanlarına qız vermiş ən nüfuzlu qıpçaq tayfalarından birini təşkil etdiyi iddia edilir (Kırzıoğlu, Osmanlının Qafqazı fəthi-Əllər: 1451-1590, səh.467). Qarapapaqlar, ola bilsin ki, ilkin vətənləri olan Orta Asiyadan köçərək Qafqazın Dəryal və Dərbənd boğazlarından keçərək Gürcüstana gələrək sonrakı illərdə bölgəyə yayıldılar. Osmanlı imperiyası Qafqaz bölgəsini zəbt edərkən çox vaxt türklərin tərəfini tuturdular.
Qarapapaqlar 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra vətənlərini tərk edərək Türkiyə və İrana köçüblər. Səfəvi hökmdarı Abbas Mirzənin dövründə Güney Azərbaycana köçən 800 qarapapaq ailəsinə Sulduz bölgəsi timar kimi verilmişdi. Bu bölgəyə gələn Qarapapaq qolları bunlar idi: Tarkavün, Saral, Araplı, Can-Əhmədli, Çaharlı və Ulaçlı. Əsas qol xanların mənsub olduğu Tarkavündür. Qarapapaqları Sulduza gətirib burada tayfa quran Mehdi xan Borçalı da Tarkavun soyundandır. 1908-1912-ci illərdə türk hakimiyyəti altında olan bölgə Birinci Dünya Müharibəsi zamanı gah Türkiyə, gah da Rusiya idarəsi altında olmuş, 1919-cu ildə ruslar geri çəkildikdən sonra əvvəlki kimi İranda qalmışdır. Bu gün sayının 50.000 civarında olduğu təxmin edilən İran Qarapapaqları Anadoludakılardan fərqli olaraq hələ də qəbilə həyatı sürürlər. Danışdıqları ləhcə Azərbaycan türkcəsinin ləhcəsidir. Sultan Alparslanın dövründə (1064) İranda yaşayan və İslam dinini qəbul edən qarapapaqların əksəriyyəti şiələr, Türkiyədəkilər isə sünnilərdir.
Azərbaycanda qarapapaqlar daha çox Araz çayı ətrafında məskunlaşıblar. 1926-cı il sovet siyahıya alınmasında onlar ayrıca qrup (6316 nəfər) kimi qeydə alınsa da, sonralar Azərbaycan türkləri ilə birlikdə onların adı çəkilir. Onların sayının İranda 30.000, Türkiyədə isə 50.000 civarında olduğu təxmin edilirdi. Bu gün qarapapaqların əhalisi haqqında dəqiq rəqəm söyləmək çətindir. Çünki hər üç ölkədə aparılan siyahıyaalmalarda ayrı-ayrı xalqlar kimi qeyd olunmur.
Osmanlı İmperatorluğu dövründə Qarsa yerləşdirilən qarapapaqlar Qazi Əhməd Muxtar Paşanın komandanlığı ilə 1877-1878-ci illər Osmanlı-Rus müharibəsində böyük faydalar göstərdilər. Qazi Əhməd Muxtar Paşa “Sərgüzeşt-i Həyatım” əsərində onların bu döyüşdəki qəhrəmanlıqlarından yüksək danışır. Xüsusilə onların başçıları Mihr Əli bəyin qəhrəmanlığı saz şairləri tərəfindən dastanlaşmışdır. Ancaq Qarsın ruslar tərəfindən işğalı ilə Qarapapaqlar Birinci Dünya Müharibəsi zamanı yenidən köç edərək Sivas, Tokat, Amasya kimi vilayətlərə yayıldılar. Bu gün bu şəhərlərdən kənarda Qars, Ağrı, Muş və Ərzurumda yaşayan qarapapaqlar tayfa xüsusiyyətlərini itirərək yerli xalqla qaynayıb-qarışıblar. Əkinçilik, xalçaçılıq, heyvandarlıqdan bəhs edən və köçərilikdən gələn bəzi inanclar bu gün də mövcuddur.
Rusların 1883-cü ildə apardıqları siyahıyaalmaya görə Qars bölgəsində 21.652 qarapapaq yaşayırdı ki, onlardan 11.721-i sünni, 9931-i isə şiədir. 1897-ci ildə Rusiyada aparılan siyahıyaalmaya görə, bu rəqəm 29.879-a, 1910-cu ildə isə 39.000-ə yüksəldi. Qarsda altmış üç, Ərdahanda iyirmi doqquz, Kağızmanda yeddi kənddə yaşayırdılar. 1926-cı ildə Rusiya əhalisinin sayı 6316 nəfərə düşdü. 1979-cu il siyahıyaalınmasına görə, keçmiş Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqına daxil olan Gürcüstan və Ermənistanda təxminən 5000 qarapapaq yaşayırdı. Ancaq bölgədəki Ahıska/Mesket, Meşi, Türkmən və Hemşin kimi digər türk qrupları ilə birlikdə idilər. İkinci Dünya Müharibəsi illərində Orta Asiya və Sibirə sürgün edilib. Qarapapaqların müharibədən sonrakı taleyi haqqında heç bir məlumat yoxdur. Ermənistanda yaşayan insanlar yəqin ki, Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycana köçüblər.
Qarapapaq (Tərəkəmə) milli marşı:
Yeminq etdim bir olmağa, tafınmışam mən Allaha.
Qarapapağ türküyəm mən, duysun hamı qoy bir daha.
Soyum Qıpçağ,Oğuz türkü, qardaşımdı Krım xanı,
Tərəkəmə deyənlərə, göstərmişəm adı sanı.
Öz elimdə dustağ qaldım, çox qıydılar iyid cana,
Qardaşlara Salam söylə, yolun düşsə Dağıstana.
Qaraçöpdür yurdum mənim, Borçalıdır doğma vatan,
Türk elinin iyidlərin, tanıyıfdır bütün cahan!
QAYNAQ: 2001-ci ildə İstanbulda nəşr olunan TDV İslam Ensiklopediyasının 24-cü cildinin 470-ci səhifəsi
YAZAR: Fidan İsmayılova
HƏMÇİNİN BAX: Mikroneziyalılar
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/pesekar-muhasib-sertifikati/
