Qaraçıların tarixi
Qaraçılar hər günə yeni bir ümidlə başlayan, ağrıları sevincə, kədərə, narahatçılığı həyatın sevincinə çevirən insanlardır. “Qaraçılar” bəlkə də yer üzündəki ən sirli, ən rəngarəng, ən həssas və başqa xalqlarla qarışmayan ekzotik insanlardır. Əsrlər boyu onlar həmişə sahiblik və oturaq həyatı tətbiq edən həyat tərzlərindən, izafi dəyəri vurğulayaraq saxlama və ehtiyat toplama tələb edən təcrübələrdən uzaq durmağa çalışmışlar. Tarixi qeydlərdə qaraçılardan bəhs edildiyi ilk vaxtdan onlar maraq mərkəzinə çevrilmiş və həm populyar mədəniyyətin, həm də akademik tədqiqatların ən maraqlı mövzularından biri olmuşdur. Qaraçılar dedikdə, onların köçəri həyatı, musiqi ilə iç-içə olan şən mədəniyyəti yada düşür, elə deyilmi? Demək olar ki, tanıdığım hər bir qaraçı əlinə götürdüyü istənilən musiqi alətinin tembrini çıxara bilən, həyatının hər anına musiqi, rəqs və əyləncə qata bilən insan idi.
Onların dili var, yazısı yoxdur: Tarix səhnəsində sanki qaraçıların müharibələri yoxdur. Yəni onlar heç kimlə torpaq davası aparmayıb, dövlət qurmağa, müxtəlif mədəniyyətlərə hakim olmağa cəhd göstərməyiblər. Onların öz dilləri var idi, amma heç vaxt yazılı sənədləri olmayıb. Onlar özlərinə “Romanlı” deyirdilər və bu addan universal mənada istifadə edirdilər. Gələcəyə sevgilərindən, sevinclərindən, birliklərindən və ənənəvi həyat tərzindən başqa heç nə buraxmaq istəmirdilər. Onların ən fərqli xüsusiyyəti müəyyən bir yerdə yaşamamaları idi. Bu gün bir az fərqli olsa da, “ev sahibi olmamaları”, xüsusən də köçəri həyat sürmələri onların üstünlüklərində həmişə təsirli olub. İngiltərədə dəbdəbəli karvanlarda yaşayan varlı qaraçıları görəndə də eyni şeyi düşündüm; məskunlaşmış həyata üstünlük vermədiklərini, həmişə təbiətə yaxın olmağa can atdıqlarını…
Qaraçılar Hindistandan dünyanın hər yerinə köçüblər: Qaraçı dedikdə ağlınıza adətən “Qıpti” sözü ilə Misir gəlir. Lakin elmi araşdırmalarda qaraçıların dünyaya Hindistandan, Pəncab əyalətindən yayıldığı yazılır. X əsrdə qaraçılar Hindistandan İran və Anadoluya köç etməyə başladılar. Heç bir yerdə çoxluq olmağı və çoxluğa sahib olmağı düşünmürdülər, yəqin ki, onlar həm də vətənlərində az sayda əhalisi olan və Hindistanın kasta sistemində aşağı təsir göstərən bir icma olduqları üçün. Övliya Çələbinin yazdığına görə, Fateh Mehmed Gümülcinə və Menteşe Sancağından gətirib İstanbula yerləşdirdiyi qaraçıların şəhər divarlarından kənarda, Topqapı ilə Ədirnekapı arasında yerləşdiyini göstərir. Onlar yavaş-yavaş İstanbulun iç bölgələrində məskunlaşdılar.
Qaraçı sözü Osmanlı türkcəsində “çingâne” kimi də işlənmişdir. “Çeng” və ya “Çengi” və “qan” sözlərinin birləşməsidir. “Çeng” dik çalınan və arfaya bənzəyən musiqi aləti növüdür. Çengi bu alətdə çalan və ya oyun oynayan qızlar da adlanır. Fars dilində sözün sonuna əlavə olunduqda cəm məna verən “qan” sözü ilə birləşdikdən sonra çəngi-qan, çəngi-qane, çengilik, çəngilik və ya çəngilər sözləri yaranmış və uzun illər qaraçılar adlandırılmışdır. Yaşadıqları cəmiyyətlər tərəfindən əhliləşdirilməyə çalışıldılar, özlərinə bənzəmələri üçün təzyiq edildilər, amma şübhəsiz ki, içində olduqları cəmiyyətlə eyniləşdirilmədilər. Bu səbəbdən də müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif cəmiyyətlərdə, xüsusən də Avropada kütləvi şəkildə qətlə yetirilib, ayrı-seçkiliyə məruz qalıblar. Hətta elə vaxtlar olub ki, qaraçıları öldürənlər cəzalanmaq bir yana qalsın, mükafatlandırılıblar.
Qaraçılar ümumiyyətlə heyvan alveri-öyrənmə, dilənçilik, musiqiçilik, komediya və metal məmulatlarının təmiri-qalayçılıqla məşğul olurdular. 20-ci əsrdən sonra ortaya çıxan yeni şəhər ehtiyaclarında çiçəkçiliklə birlikdə şəhər tullantılarının toplanmasına da əl atdılar. Qaraçılar deyərkən çoxumuzun ilk ağlımıza gələn və yaxın vaxtlara qədər müəyyən yaşda olanların yaddaşında qalacaq şey də tarixi qeydlərdə 12-ci əsrin İstanbulunda baş verir. O illərdə İstanbulda falçılıq, bəd nəzərlərə və gözlənilməz bəd hadisələrə qarşı gözmuncuğu yazmaq, cadugərlik etmək kimi yadda qalıb. Düşünməyə bilmirəm, 1204-cü ildə səlib yürüşündə İstanbulun pravoslavlarının həyatını çətinləşdirən katolik işğalçıları kim bilir qaraçılara qarşı hansı zülmə məruz qalmışdılar? Avropada 10-15 milyon qaraçının yaşadığı güman edilir, baxmayaraq ki, bəzi dövlətlər qaraçı əhalisi haqqında dəqiq heç nə deməkdən imtina edir, hətta onların mövcudluğunu etiraf etməkdən belə imtina edirlər. Dünyanın qalan hissəsində, yəni ABŞ-da, müxtəlif ölkələrdə eyni olduğu təxmin edilir.
Orta əsrlərdə qaraçıların zülmü və qırğınları: XIV əsrdə Avropa sxolastik dinin təzyiqi altında olanda ilk qaraçı karvanları Fransaya gəldi. Şəhər kənarında qurduqları çadırlarda ən ağır işləri görməyə çalışan, doyunca yaşamağa çalışan qaraçılar Fransa üzərindən İngiltərəyə gedərək Şimali Avropa ölkələrinə dağılaraq həyata qarışmağa başladılar. Amma orada da onları iztirablar, hücumlar və ayrı-seçkilik gözləyirdi. Qısa müddət sonra başlayan qırğınlar İngiltərə və Fransada qaraçıların həyatını cəhənnəmə çevirdi.
1700-cü illərdə Bohemiya və Slovakiyada yenidən qaraçı qırğınları başladı. Qırğınlardan qurtula bilən bəzi qaraçı qrupları 1700-cü illərdə İngiltərədən yeni yaşayış məskənlərinə açılaraq yeni həyatların qurulması üçün hər cür çətinliklə üzləşərək nə ilə qarşılaşacaqlarını bilmədikləri ABŞ və Avstraliyaya köç etmişlər. Onlar uzaqda, müxtəlif yerlərdən olan cəmiyyətlərin qaynayıb-qarışdığı bir yerdə potada əriyən mədəniyyət damcıları kimi idilər.
Amerika qaraçılar üçün uzaqlarda açan gülə, bədbəxt taleyi üçün doğan günəşə çevrildi. İstər qaradərililərin iztirabları ilə bir yerdə yaşadıqlarına, istərsə də məskunlaşmış mədəniyyəti olmayan bir qitənin yeni formalaşmış ictimai yığıncağında yaşadıqları üçün özlərini cəmiyyətdən kənar hiss etmirdilər. 19-cu əsrdə Rusiyadan, Avstriya-Macarıstan İmperiyasından və Rumıniyadan ABŞ-a immiqrasiya çoxaldı.
Onlar həm də faşizmin ilk qurbanlarıdır: Avropada yüksələn faşizmin səsləri ilk dəfə qaraçıların qulağında cingildəmişdi. 1938-ci ildə qaraçıların ayrı-seçkiliyi haqqında qanun layihəsi Almaniya parlamenti tərəfindən qəbul edildi və qanuna çevrildi. Əsrlər boyu çəkdikləri iztirablar, təhqirlər və qırğınlar indi onları yeni bir soyqırımı təhlükəsi ilə üz-üzə qoyub. Onların lənətlənmiş taleyi onları həbs düşərgələrində tək qoymadı və 250-400 min nəfərlik qaraçı icması faşizmin soyuq tərəfi ilə üzləşdi; O, ölümlərdən məmnun idi və gələcəyini soyqırımları yaşayarkən axtarırdı.
1971-ci il aprelin 8-də Londonda 14 ölkədən olan qaraçıların nümayəndələrinin keçirdiyi “Beynəlxalq Qaraçı Konqresi” toplandı. O vaxtdan bəri hər il aprelin 8-i qaraçıların mədəni zənginliyinə və gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanmasına göstərdikləri səylərə görə “qərəz günü” kimi qeyd olunur. Əgər qaraçı dostunuz varsa, bu tarixi gündəminizə əlavə edin! Bu görüşdən sonra illərin ağrı-acısını daşıyan qaraçılar Avropa sərhədləri daxilində belə bərabər hüquqlu azlıq statusuna alındılar.
Hindistan bütün dünyada qaraçıların ən böyük müdafiəçisi, hüquqlarının müdafiəçisidir!: 1977-ci ildə Hindistanın təşəbbüsü ilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı qaraçıların xeyrinə məcburi qərar qəbul etdi. Müvafiq olaraq, BMT sazişini imzalayan ölkələr öz vətəndaşlarına verdikləri hüquqları qaraçılara da vermək məcburiyyətində olmağa razılaşdılar. Mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxlasalar da, siyasi və iqtisadi qüdrəti onların əhalisi ilə mütənasib deyil. Aralarında körpülər yenicə qurulur, birlikdə hərəkət etmək, problemlərini sosial paylaşımlarda dilə gətirmək baxımından yavaş-yavaş gözləri açılır.
Qaraçılar xoşbəxt və gözəl anların kolleksiyaçısıdır: Qaraçının da kolleksiyası varmı deyə soruşmayın. Dünyanın müəyyən yerlərində qaraçıların həyatını və mədəniyyətini əks etdirən muzeylər var. Xüsusilə, erkən dövr qaraçı açıqcaları-rəsmləri və hər cür faydalı əşyalar və paltarlar tematik kolleksiyalar yaratmağa çalışanlar tərəfindən toplanır. Kolleksiyaları bəzəmək və zənginləşdirməklə yanaşı, toplananların bir araya gəldikləri zaman elmi araşdırmalara və qaraçıların tarixinə işıq salacaq yığımlar kimi kollektiv yaddaşımızın məhsulu kimi gələcəyi gözləməsi vacibdir.
YAZAR: Fidan İsmayılova
HƏMÇİNİN BAX: Azərbaycan Səfəvi Dövləti I Şah Abbasın hakimiyyəti illərində
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/turk-edebiyyatinda-elisir-nevainin-rolu-adli-seminar-kecirilecek/
