Natrium

Kəşfi: Natriumun mövcudluğu ilk dəfə 1702-ci ildə Ştal tərəfindən söylənilmişdir. 1758-ci ildə isə Markqraf de Monso tərəfindən natriumun alovu tünd-sarı rəngə boyamasına əsasən onun individuallığı sübut edilmişdir. Ancaq natrium ilk dəfə sərbəst halda 1807-ci ildə Q.Devi tərəfindən onun ərinmiş hidroksidinin elektrolizindən alınmışdır. Natrium müxtəlif dillərdə işlədilən “nitron” və “natron” sözlərindən əmələ gəlmişdir. Natrium D.İ.Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində I qrupun əsas yarımqrupunda 11-ci xanada yerləşir. Natrium 3S-dəki tək elektronunu itirərək +1 oksidləşmə dərəcəsi göstərir.

Təbiətdə tapılması: Natrium kimyəvi xassəcə  fəal olduğu üçün təbiətdə yalnız birləşmələr şəklində yayılmışdır. Natrium yer qabığının kütləcə 2.8%-ni təşkil edir. Onun günəş atmosferində və ulduzlar arası fəzada da olduğu müəyyən edilmişdir. Natriumun mühüm minerallarına daş duz NaCl (qalit), qlauber duzu Na₂SO₄ (mirabilit), kriolit Na₃AlF₆, bura Na₂B₄O₇ x 10H₂O və s. misal göstərə bilərik. Bundan əlavə, natrium bir sıra təbii silikat və alümosilikatların tərkibinə də daxildir.

Alınması: Hazırda natriumu  elektrokimyəvi üsulla alırlar. Bu məqsədlə natrium-xlorid və ya natrium-hidroksidi əridilmiş halda elektroliz edirlər.

Natriumun termiki üsulla vakuum şəraitində alınması aşağıdakı reaksiya tənliklərinə əsaslanır;

4NaOH + 2C = 2Na + Na₂CO₃ + 2H₂ + CO

4NaOH + 3Fe = 4Na + Fe₃O₄ + 2H₂

2NaCl + Ca = CaCl₂ + 2Na

Na₂CO₃ + 2C = 3CO + 2Na

2Na₂CO₃ + 3Fe = 4Na + Fe₃O₄ + 2CO

2NaCl + CaC₂ = CaCl₂  + 2C + 2Na

Fiziki xassələri: Natrium yüngül, yumuşaq, bıçaqla asanlıqla kəsilən , gümüşü-ağ rəngli, elektriki yaxşı keçirən , metal parıltısına malik bir metaldır. Natrium 97.8⁰ C-də əriyir, 883⁰ C-də qaynayır. Havada dərhal oksidləşdiyi üçün onu lehirlənmiş qablarda, kerosində, yaxud da aromatik karbohidrogenlərdə saxlayırlar.

Kimyəvi xassələri: Natrium güclü reduksiyaedicidir. O demək olar ki,  qeyri-metalların hamısı ilə qarşılıqlı təsirdə olur.

Oksigenlə yandıqda natrium peroksid əmələ gətirir;

2Na + O₂ = Na₂O₂

Natrium-peroksidin su ilə qarşılıqlı təsrindən isə hidrogen-peroksid alınır ki, bundan da parça, yun və ipəyin ağardılmasında istifadə olunur;

Na₂O₂ + 2H₂O = 2NaOH + H₂O₂

Natrium-peroksiddən əleyhqazlarda və sualtı gəmilərdə oksigen mənbəyi kimi istifadə olunur. Bu aşağıdakı reaksiya üzrə baş verir;

2Na₂O₂ + 2CO₂ = 2Na₂CO₃ + O₂

Natrium-oksid natrium-peroksidin natriumla közərdilməsindən alınır;

Na₂O₂ + 2Na = 2Na₂O

 Natrium-oksid su ilə qarşılıqlı təsirdə olub qələvi əmələ gətirir;

Na₂O + H₂O = 2NaOH

Natrium kükürdə və hallogenlərlə duz, hidrogenlə hidrid, azot ilə isə nitrid əmələ gətirir;

2Na + S = Na₂S

2Na + Cl₂ = 2NaCl

2Na + Br₂ = 2NaBr

2Na + H₂ = 2NaH

6Na + N₂ = 2Na₃N

Natrium həmçinin P və C ilə də reaksiyaya daxil olur;

3Na + P = Na₃P

2Na + 2C = Na₂C₂

Natriumun özü və hidridi su ilə qarşılıqlı təsirdə olub hidrogen ayırır;

2Na + 2H₂O = 2NaOH + H₂

NaH + H₂O = NaOH + H₂

Natriumun turşularla reaksiyası;

2Na + H₂SO_4(d) = Na₂SO₄ + H₂

8Na + 5H₂SO_4(q) = 4Na₂SO₄ + 4H₂O + H₂S

8Na + 9HNO_3(d) = 8NaNO₃ + NH₃ +3H₂O

8Na + 10HNO_3(q) = 8NaNO₃ + N₂O + 5H₂O

2Na + 2HCl = 2NaCl + H₂

Tətbiqi: Natrium metallotermiyada geniş tətbiq olunur. Metallik natrium və onun maye ərintisi kaliumla birlikdə üzvi sintezdə istifadə olunur. Natrium amalqamasından reduskiyaedici kimi çox geniş istifadə edilir. Natriumdan nüvə enerjisi qurğularında istilikdaşıyıcı kimi, həmçinin, aviasiya mühərriklərinin klapanlarının hazırlanmasında və s. istifadə edilir.

QAYNAQ: İ.O. Nəsibov və T.İ. Sultanov- Qeyri üzvi kimya
YAZAR: İlduzə Məhərrəmli 
HƏMÇİNİN BAX: Vikinqlər
HƏMÇİNİN BAX: Merkelin enerji siyasəti