Mikroneziyalılar
Mikroneziya mədəniyyəti, Mikroneziya kimi tanınan Sakit Okean adalarının etnocoğrafi qrupunun yerli xalqlarının inancları və təcrübələri. Mikroneziya bölgəsi Filippin və Havay adaları arasında yerləşir və əksəriyyəti kiçik və çoxlu qruplar halında olan 2000-dən çox adanı əhatə edir. Bölgəyə qərbdən şərqə Palau (həmçinin Belau kimi tanınır), Quam, Şimali Mariana adaları (buraya Saipan daxildir ), Mikroneziya Federativ Ştatları (Yap, Çuuk, Pohnpei və Kosrae daxildir ), Marşal adaları daxildir. (bunlara Enewetak, Bikini, Rongelap, Kwajalein və Majuro daxildir), Nauru və Kiribati (əvvəllər Gilbert Adaları və Banaba , keçmiş Okean Adası daxildir). Ekvatorun əksər hissəsində şimalda yerləşən Mikroneziya (yunan mikros ‘kiçik’ və nēsoi ‘adalar’dan) Sakit okean adalarının ən qərbini əhatə edir.
Mikroneziyanı təşkil edən adaların əksəriyyəti aşağı mərcan atolllarıdır, baxmayaraq ki, regionun qərb kənarında vulkanik fəaliyyət və ya geoloji yüksəliş nəticəsində əmələ gələn yüksək adalar daxildir. Bölgəyə xas torpaq qıtlığı, quraqlıq potensialı və siklonlara məruz qalma onun sakinlərinin üzləşdiyi daimi reallıqlardır. Ənənəvi olaraq atollların sakinləri xüsusilə hərəkətli idilər; onlar adalararası geniş mübadilə şəbəkələrini qoruyub saxlayırdılar, buna qismən də aşağı adalarda yaşamağın təhlükəli təbiəti var idi.
Mikroneziyanın mürəkkəb müstəmləkə tarixi var. Mariana adalarının ən cənubunda yerləşən Quam, 1521-ci ildə portuqaliyalı naviqator və kəşfiyyatçı Ferdinand Magellanın oraya enməsi ilə avropalılar tərəfindən ziyarət edilən ilk Sakit okean adası oldu. Marianalar 1668-ci ildə İspaniyanın nəzarəti ələ keçirməsi ilə Mikroneziyadakı ilk Avropa koloniyası oldu. Ada silsiləsi. 1670-ci ildə yerli Çamorro xalqı üsyan qaldırdı və bunun ardınca dörddə bir əsrlik arabir döyüşlər getdi. Həmin münaqişə avropalıların gətirdiyi xəstəliklərlə birlikdə yerli əhalini təxminən 100.000-dən 4.000-ə endirdi. Sağ qalanların çoxu müstəmləkə yaşayış məntəqələrinə köçürüldü və bir çox Çamorro qadını İspan və ya Filippin əsgərləri ilə evləndi. Bu prosesdə Çamorro mədəniyyətinin çox hissəsi məhv edildi, baxmayaraq ki, bu dil 21-ci əsrin əvvəllərində geniş şəkildə danışılmağa davam etdi. Mikroneziyanın müxtəlif yerlərində müstəmləkəçilik iddiaları ilə çıxış edən digər dövlətlər arasında Almaniya, İngiltərə, ABŞ, Yaponiya və Avstraliya da var idi.
Sakit Okean Adalarının mədəniyyət sahələri:
İkinci Dünya Müharibəsi zamanı bir çox Mikroneziya adaları ciddi mübahisələrə məruz qaldı; Palau, Quam, şimal Marianalar, Çuuk (o vaxtlar Truk kimi tanınırdı), Marşallar və Gilbertlərin bəzi hissələrində Yapon və Amerika qüvvələri arasında böyük hərbi əməliyyatlar baş verdi. Müharibə böyük iztirablara səbəb oldu və rayon iqtisadiyyatını bərbad vəziyyətə saldı. İnfrastruktur və əmlak dağıdılmış, ərzaq qıtlığı geniş yayılmışdı və çoxlu insan məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdü. Hələ 21-ci əsrin əvvəllərində müharibə haqqında xatırlatmalar hər yerdə qaldı. Məsələn, Chuuk gölündə 1944-cü ildə batmış bütöv bir Yapon donanması var. İnsan skeletləri, qab-qacaq, hətta göyərtədə bağlanmış döyüş təyyarələri və tankları ilə birlikdə donanma sualtı muzey elan edilib və məşhur turistə çevrilib.
Bölgənin müstəmləkəsizləşdirilməsi 1960-cı illərin sonlarına qədər başlamadı. Nauru 1968-ci ildə müstəqillik qazanaraq suveren millət olan ilk Mikroneziya ölkəsi idi. Orada zəngin fosfat yataqları 1900-cü illərin əvvəllərində hasil edilməyə başlanmışdı, bu da yerli iqtisadiyyatı stimullaşdırmaqla yanaşı, sakinləri ərzaq, sənaye malları kimi idxaldan asılı vəziyyətə salmışdı. Yanacaq, maşın və avadanlıqlar. 21-ci əsrin əvvəllərində fosfat tədarükü tükənmək üzrə idi və bu ada dövlətinin iqtisadi gələcəyini qeyri-müəyyən edirdi.
Müasir Mikroneziya:
Müasir Mikroneziya qurumlarının hər birinin öz paytaxtı və şəhər ərazisi var. Bütün ada sakinlərinin təxminən yarısı şəhər sakinləridir, lakin onların iqtisadiyyatı turizmdən və digər nisbətən gözlənilməz sənayelərdən çox asılıdır. Xarici adalar istisna olmaqla, mikroneziyalıların ənənəvi həyat tərzindən çox az şey qalıb. Qərb dünyasının nəzərində, Mikroneziyanın ən böyük resurslarından biri onun Şimali Amerika və Asiya arasında strateji yerləşməsi olmuşdur ki, bu da onun müasir tarixinin çox hissəsinə birbaşa təsir etmişdir. Mikroneziyanın yerləşməsi onu hərbi bazalar və nüvə sınaqları üçün, xüsusən də ABŞ üçün qiymətli bir yerə çevirdi.
20-ci əsrin sonu və 21-ci əsrin əvvəllərində dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi Mikroneziyanın alçaq atolllarını təhdid etməyə başlamışdı. Qütb buzlarının əriməsi nəticəsində yaranan yüksək dəniz səviyyələri qlobal istiləşmənin çoxsaylı təsirlərindən biridir. Dəniz səviyyəsi yüksəldikcə sahil eroziyasına və torpaq itkisinə səbəb olur. Bundan əlavə, dəniz suyu atollların məsaməli mərcan bünövrələrinə süzülərək, şirin qrunt sularını sıxışdıraraq, bitkiləri zəhərləyir və mövcud olan onsuz da məhdud olan şirin suyun miqdarını azaldır. Qlobal istiləşmənin başqa bir təsiri olan okean temperaturunun yüksəlməsi də bir çox atollu fırtınaların zərərindən qoruyan mərcan riflərini öldürür. Bəzi ekspertlər bu ekoloji dəyişikliklərin 21-ci əsrdə bir çox atollu məhv edə biləcəyindən qorxurlar.
20-ci əsrin sonu və 21-ci əsrin əvvəllərində Mikroneziyada da sosial dəyişikliklər baş verdi. 1980-ci illərdə region yenidən strateji maraq obyektinə çevrildi. Baxmayaraq ki, Birləşmiş Ştatlar Quamda İkinci Dünya Müharibəsindən sonra dəniz hava stansiyası və bazasını saxlasa da, Asiya ilə artan ticarət ABŞ-ın iqtisadiyyatın digər sektorlarında fəaliyyətini gücləndirdi. Mikroneziyalılar bir vaxtlar kifayət qədər bərabər paylanmışdılar, lakin çoxlu sayda insan kənd yerlərindən şəhərlərə köçdükcə əsrin əvvəllərində məskunlaşma nümunələri dəyişdi. Eyni proseslər özünü təmin edən yaşayış iqtisadiyyatından əmək haqqına əsaslanan iqtisadiyyata keçidə təkan verdi və bu da öz növbəsində yüksək işsizliyə səbəb oldu. Nəticədə yaranan şəhər sıxlığı əsasən xaricə miqrasiya, xüsusən də məşğulluq imkanlarının daha yaxşı olduğu Quam, Saipan, Havay və ABŞ-ın qərb sahillərinə miqrasiya ilə nəzarət altına alınıb.
Dillər və ilkin məskunlaşma:
İnsanların Mikroneziyada ilk dəfə təxminən 3500-2000 il əvvəl məskunlaşdıqları aydın olsa da, oradakı arxeoloji tədqiqatlar, landşaftı tez-tez fırtınalar tərəfindən pozulan, sıx məskunlaşan kiçik adalarda qazıntı işlərinin aparılmasının çətinliyi ilə məhdudlaşır. Nəticədə, arxeologiyadan daha çox dil erkən məskunlaşma tarixinə ən çox məlumat verdi. Məsələn, şərq və mərkəzi Mikroneziyanın dilləri Melaneziyanın cənub-şərqində mövcud olan avstroneziya dilləri ilə sıx bağlıdır. Qərbdə danışılan dillər, xüsusən də Palau, Mariana və Yap dilləri nə şərqdəki dillərlə, nə də bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Mikroneziyanın qərb kənarındakı bu adalar Filippin və İndoneziyadan məskunlaşmış görünür.
Çoxlu sayda qarşılıqlı anlaşılmaz Mikroneziya dilləri bölgənin böyük mədəni müxtəlifliyinə işarədir. Aşağıdakı adaların qarşılıqlı anlaşılmaz dilləri var: Nauru, Gilberts, Marşalllar, Kosrae, Pingelap, Mokil, Pohnpei, Ngatik, Mortlocks, Chuuk, Puluwat ərazisi, Woleai bölgəsi, Yap, Palau və Marianalar. Yuxarıdakı siyahıda Marşallardan və Gilbertlərdən Woleai bölgəsindən keçən adaların dilləri qalan dillərdən daha çox bir-biri ilə əlaqəli görünür və “nüvə Mikroneziyası” olaraq adlandırılır. Palau, Yap və Mariana dilləri bir-birindən və digər Mikroneziya dillərindən nisbətən fərqlidir, baxmayaraq ki, onların ümumi mənsubiyyətlərinə görə aydın avstroneziya dilidir. Marianalarda danışılan çamorro dili, dörd əsrdən artıq Qərb təmaslarından sonra İspan və və yəqin ki Filippin Taqaloq dilindən çox təsirə məruz qalmışdır.
QAYNAQ: Britannica.com
YAZAR: Fidan İsmayılova
HƏMÇİNİN BAX: Siyasi ideologiyalar: Feminizm- I hissə
