Koqnitiv yanaşma və koqnitiv nevrologiya
Elm hər zaman onu əhatə edən texnologiyalardan təsirlənir və psixologiya da istisna deyil. Buna görə də təəccüblü deyil ki, 1960-cı illərdən başlayaraq getdikçə daha çox kompüter baxımından beyin və insan davranışı haqqında düşünməyə başladı, hansı ki, o zaman o, işlənib hazırlanırdı və artıq ictimaiyyətə açıq idi. Beyin ilə kompüter arasındakı analogiya heç də ideal olmasa da, koqnitiv psixologiya adlanan yeni psixologiya məktəbinə təkan verdi.
Koqnitiv psixologiya psixologiyanın qavrayış, düşüncə, yaddaş və mühakimə də daxil olmaqla psixi prosesləri öyrədən sahədir. Bu hərəkətlər kompyuterlərin gördüyü proseslərə tam uyğundur. Koqnitiv psixologiya 1960 – cı illərdə ciddi şəkildə yaransa da, daha erkən psixoloqlar da koqnitiv oriyentasiyaya üstünlük verirdilər. Koqnitiv psixologiyanın mühüm iştirakçılarından bəziləri, insanların müxtəlif şərtlərdə söz siyahılarını yadda saxlama qabiliyyətini öyrənmiş alman psixoloqu Herman Ebbinqauzan da daxil olmaqla (1850-1909), idrak və sosial yaddaş proseslərini öyrənmiş ingilis psixoloqu Sir Frederik Bartlettidir (1886-1969). Bartlett bir şəkildə məntiqli olan qısa hekayələr yaratdı, hansı ki bəziləri çox qeyri – adi və gözlənilməz hadisələr haqqda məlumat daşıyırdı.
Bartlett aşkar etdi ki, insanlar hətta dəfələrlə onları öyrənməyə icazə verildikdən sonra da hekayələri dəqiq xatırlamaqda çox çətinlik cəkirdi, o ehtimal edirdi ki tarixin necə inkişaf etməsi lazım olduğuna dair hekayələr, iştirakçıların gözləntilərinə cavab vermədikləri üçün onları xatırlamaq çox çətindir. Yaddaşımız artıq bildiyimiz şeyin təsiri altında olması ideyası da İsveçrə psixoloqu Jan Piazenin koqnitiv inkişaf mərhələlərinin (1896-1980) modelinin əsasını təşkil etmişdir. Digər mühüm koqnitiv psixoloqlar arasında Donald E. Brodbent (1926-1993), Daniel Kaneman (1934 -), Corc Miller (1920–), Eleonora Roş (1938–) və Amos Tver (1937-1996) vardır.
Düşüncəmizin davranışa güclü təsir göstərməsi arqumentində, koqnitiv yanaşma biheviorizmə əla alternativdir. Koqnitiv psixoloqların fikrincə, ağılın özünü görməməsi heç vaxt kifayət olmayacaq, çünki insanlar yaşadıqları stimulları şərh edirlər. Məsələn, oğlan hərhansısa bir görüşdə qıza tərəf döndükdə və “sən gözəlsən” deyirsə, biheviorist, ehtimal ki, bunu möhkəmləndirici (müsbət) stimul hesab edəcək və hələ də qızı asanlıqla aldatmaq mümkün deyil. O, oğlanın bu hərəkəti məhz bu konkret məqamda nə üçün etdiyini anlamağa cəhd edə bilər və onun şərh vasitəsilə ona təsir etməyə cəhd edib-etməməsi sualını verə bilər.
Koqnitiv psixoloqlar stimulların necə qiymətləndirildiyini və şərh edildiyini nəzərə aldığımızda davranışı daha dərindən başa düşdüyümüzü iddia edirlər. Koqnitiv psixologiya bu gün çox nüfuzlu olaraq qalır və dil, problemlərin həlli, yaddaş, kəşfiyyat, təhsil, insan inkişafı, sosial psixologiya və psixoterapiya kimi müxtəlif sahələrdə tədqiqatlar aparır. Koqnitiv inqilab, nörovizualizasiya üsulları vasitəsilə beyinin fəaliyyətini görmək qabiliyyəti son nailiyyətlər nəticəsində son on il ərzində daha çox həyat qazanmışdır. Nörovizualizasiya – canlı beyin strukturunun və funksiyalarının təsvirlərini əldə etmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə etməkdir (Ilardi & Feldman, 2001).
Bu şəkillər beyin xəstəliklərinin və yaralanmalarının diaqnostikası üçün istifadə olunur, lakin onlar da tədqiqatçılara beyin daxilində baş verən formada məlumatların işlənməsini müşahidə etməyə imkan verir, çünki emal beyin sahəsini maddələr mübadiləsini artırmağa və tarandıqda aşkar etməyə məcbur edir.
QAYNAQ: Girma Lemma- General Psychology
TƏRCÜMƏÇİ: Aida İsmayılova
HƏMÇİNİN BAX: Biheviorizm və iradə azadlığı məsələsi
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/bdu-nun-nezdinde-iqtisadiyyat-ve-humanitar-kollecde-asiq-elesger-dunyasi-adli-konfrans-kecirilib/
