İqtisadi azadlıq nədir?
İqtisadi azadlıq cəmiyyətin insanlarının azad iqtisadi hərəkətlər etmək qabiliyyətidir. Bu, həm iqtisadi, həm də siyasi debatlarda istifadə olunan bir termin olmaqla bərabər, iqtisadiyyat fəlsəfəsində də istifadə olunur. İqtisadi azadlığa bir yanaşma sərbəst bazar, azad ticarət və şəxsi mülkiyyəti vurğulayan liberal ənənədən irəli gəlir. İqtisadi azadlığın digər konsepsiyalarına istəkdən azadlıq və kollektiv sövdələşmə azadlığı daxildir.
Azad sərbəst bazar baxımından iqtisadi azadlıq, güc tətbiq etmədən, fırıldaqçılıq və ya oğurluq olmadan əldə edilmiş hər hansı bir mal və xidmət istehsal etmək, ticarət etmək və istehlak etmək azadlığı kimi müəyyən edilir. Bu qanunun aliliyi, mülkiyyət hüquqları və müqavilə azadlığı ilə təcəssüm olunur və bazarların xarici və daxili açıqlığı, mülkiyyət hüquqlarının və iqtisadi təşəbbüs azadlığının qorunması ilə səciyyələnir.
Sərbəst bazar iqtisadi azadlığını ölçməyə çalışan iqtisadi azadlığın bir neçə göstəricisi var. İllik araşdırmalar Dünyanın İqtisadi Azadlığı (EFW) və İqtisadi Azadlıq İndeksi (IEF) dünya ölkələrində iqtisadi azadlıq dərəcəsini ölçməyə çalışan iki indeksdir. Əvvəlcə Fraser İnstitutunda Gwartney, Lawson və Block tərəfindən hazırlanan EFW indeksi, 2000-ci ildən etibarən empirik tədqiqatlarda ən çox istifadə edilmişdir. The Heritage Foundation və The Wall Street Journal tərəfindən hazırlanan digər əsas indeksin məlumatları 1995-ci ilə qayıtdığı üçün tarixi müqayisələr üçün daha az faydalı olmasına baxmayaraq, məlumatların işlənməsi baxımından üstün görünür.
İndeksləri tərtib edənlərin fikrincə, bu reytinqlər bir nəfərə düşən orta gəlirlə, yoxsulların 10% -nin yüksək gəliri, ömrünün yüksək olması, yüksək savadlılıq, körpələrin ölümünün aşağı olması, su mənbələrinə daha yüksək çatışmazlıq və daha az korrupsiya ilə sıx əlaqəlidir. Həmçinin, ən yüksək rütbəli ölkələrdə yaşayan insanların ömrü, ən aşağı sıradakı ölkələrdəki insanlarla müqayisədə 20 il uzundur. Həm İrs, həm də Freyzer indeksləri ilə ölçülən yüksək iqtisadi azadlıq, daha yüksək özünü bildirən xoşbəxtliklə çox əlaqəlidir. Fraser İnstitutundan Erik Gartzke hesab edir ki, yüksək EFW olan ölkələrin müharibələrə cəlb olunma ehtimalı azdır, halbuki onun demokratiya ölçüsü az və ya çox təsir göstərmişdir.
Bütün dünya üçün Dünya İqtisadi Azadlığı balı son onilliklərdə xeyli artmışdır. Orta hesab 1985-ci ildəki 5.17-dən 2005-ci ildə 6.4-ə yüksəldi. 1985-ci ildə xalqlardan 95-i ballarını artırdı, yeddi ölkə eniş yaşadı və altısı dəyişmədi. 2008 İqtisadi Azadlıq İndeksi metodologiyasından istifadə edərək dünya iqtisadi azadlığı 1995-ci ildən bu yana 2.6 bənd artmışdır. Dünya Bankı Qrupunun üzvləri, həmçinin İqtisadi Azadlıq İndeksini investisiya mühitinin göstəricisi kimi istifadə edirlər, çünki bu, bir çox ölkələrdə özəl sektora aid daha çox aspektləri əhatə edir.
İctimai transformasiya şəraitində insan hüquqlarının təşəkkül və inkişafından danışarkən, bir vacib problemə də diqqət yetirmək lazımdır. Heç bir ölkədə siyasi müstəqillik iqtisadi azadlıq və müstəqillik olmadan uzun illər yaşaya və fəaliyyət göstərə bilməz, eyni qaydada, iqtisadi və siyasi müstəqillikdən kənar hansısa insan hüquqlarından danışmaq əbəsdir, çünki belə vəziyyətdə şəxsiyyət və xalq suverenliyinə, vətəndaş seçiminə, milli mənafenin öndə tutulmasına yer qalmır.
Əgər, iqtisadi azadlıq mövcuddursa, millət xarici güc və amillərdən asılı olmayaraq, öz layiqli yaşayışını təmin edə bilir, maddi və mənəvi ehtiyatlarını qorumağa qadir olur. Məhz ölkənin iqtisadi azadlığı şəraitində azad iqtisadiyyat, yəni fəaliyyəti kənar qüvvələrin təsirinə məruz qalmayan, hüquq normaları çərçivəsində iqtisadi qanunlarla tənzimlənən, bazarın tələblərinə uyğun fəaliyyət göstərən, sağlam və sərbəst rəqabətə əsaslanan iqtisadiyyat mümkündür. Burada mülkiyyət hüququ və azadlığı, sahibkarlıq və rəqabət azadlığı, sərbəst qiymətqoyma və tələb-təklif dialektikası mövcuddur. Azad iqtisadiyyat dövlətin bürokratik müdaxiləsini deyil, tənzimləyici və yardımçı funksiyalarını qəbul edir.
Cəmiyyətin köklü transformasiyası şəraitində xalqın mənafeyi və hər bir vətəndaşın layiqli yaşayışı naminə dövlətin başlıca qayəsi məmur özbaşınalığına, rüşvət və korrupsiyaya, işsizliyə, proteksionizmə, milli sərvətlərin dağıdılmasına qarşı mübarizədən ibarət olmalıdır. Yalnız bu mübarizənin real və etibarlı halında insan hüquq və azadlıqlarının effektli təminatı mümkündür. Son məqsədi demokratik konsolidasiya olan siyasi modernləşmənin uğurları da, ilk növbədə, bu mümkünlüyün dərəcəsi ilə ölçülür. Bu mənada, ölkə başçısı İlham Əliyevin öz çıxış və nitqlərində tez-tez məmur etikası, korrupsiya ilə mübarizə məsələlərinə diqqət yetirməsi, tənqidi fikirlər söyləməsi tamamilə anlaşılan və təqdirəlayiq haldır.
Yazar: Ülkər Mamedova
Həmçinin bax Qorxaq Yeni Dünya
