İngiltərənin idarəetmə forması və siyasi partiyalar

Konstitusiyalı Monarxiyanın inkişafı:
Konstitusiyalı monarxiya, monarxın dövlət başçısı olduğu bir idarəetmə növüdür. O, yazılmış (yəni sistemləşdirilmiş), yazılmamış (yəni sistemləşdirilməmiş) və ya qarışıq bir konstitusiya çərçivəsində fəaliyyət göstərir. O ,mütləq monarxiyadan fərqlidir, çünki ikincisində monarx dövlətdə yeganə siyasi hakimiyyət mənbəyi rolunu oynayır və heç bir konstitusiya ilə qanuni olaraq bağlılığı yoxdur. Konstitusiyalı monarxiyaların əksəriyyəti parlament sistemindən istifadə edir.

Bu sistemdə, monarx, konstitusiyada ona ayrılmış səlahiyyətlər çərçivəsində ciddi şəkildə rəsmi vəzifələrə sahib ola
və ya qorunan səlahiyyətlərə nəzarət edə bilər. Monarx kimi, o, birbaşa və ya dolayısı yolla hökumət başçısı olan baş naziri seçir. Baş nazir mühim siyasi hakimiyyəti həyata keçirir.

Monarxiyanın xüsusiyyəti:
I Çarlz və ilk iki Gorgun hökmranlığı arasındakı illərdə Britaniya Adalarının idarə edilməsində bir sıra mühüm dəyişikliklər oldu. 1625-ci ildə, I Çarlzın hakimiyyətinin başlanğıcında, hakimiyyət çox açıq şəkildə ‘Allah tərəfindən təyin olunmuş’ monarxın sahibliyinə verildi. Kralların İlahi Hüququ Çarlzın atası I Ceyms tərəfindən bir doktrina olaraq elan edilmiş və Çarlz tərəfindən daha güclü inandırılmışdı.

Hamı irsi varislik yolu ilə hərəkət edərək kralı seçənin Tanrı olduğuna dair prinsipi qəbul etmişdi. Buna müdaxilə etmək Tanrı tərəfindən təyin olunmuş Varlıq Zəncirinə müdaxilə etmək idi. Bunu etmək cəmiyyətdəki bütün quruluşu çökmə riskinə atmaq idi. Bu anarxiyaya gətirib çıxaracaq və bütün əmlakı olanlar, hamısını itirəcəkdi. Nəticədə, hakim siniflərdən heç biri belə bir şey haqqında düşünmürdü.

Parlamentin Monarxiyada rolu:
O dövrdə parlament, monarxın istəyi ilə çağırılan və buraxılan bir təsis idi.  Kral onun haqqı olan uzun müddətli parlamenti çağırmamışdı, çünki ümumiyyətlə parlamenti çağırmaq məcburiyyətində deyildi.

Parlament hökumətin bir hissəsi deyildi. Onun vəzifəsi, monarxın onu çağırmasına səbəb olan müstəsna şəraitdə vəsaitlə təmin etmək idi. Monarxın şikayətlərini həll edə bilərdi və kral, Parlamentin Qanunu ilə nəzakətli şəkildə razılaşmalı olurdu. Bu təşəbbüs kralın üzərinə düşür. VIII Henri dövründən bəri parlamentdən, monarxın belə bir hərəkət tələb etməsi halında  kilsə nizamlanmasının hüquqi əsaslarını dəyişdirməsi tələb oluna bilərdi. Səmərəli idarəetmə parlamentin səlahiyyətləri xaricində idi və monarxın yeganə qoruyucusu idi.

Yerli ‘idarəçilərlə’ işləmək ehtiyacı:
Britaniya Adaları, yalnız ortaq bir monarxa sahib olduqları üçün birləşdirilmiş bir sıra ayrı krallıqlar kimi idarə olunurdu. Hər krallığın öz qanun sistemi, təhsili, kilsəsi, sosial sistemi və İngiltərə və Şotlandiyada olduğu kimi öz parlamenti var idi. Bu üç krallığın hər birində, monarxların hakimiyyəti hər bölgənin mühüm hökmdarları ilə yaxşı bir iş əlaqəsinə söykənirdi. Bunsuz, krallar siyasət yürüdə bilərdilər, siyasəti təcrübədə tətbiq etmək üçün lazım olan vəsaiti toplamaqla yanaşı ayrı-ayrı krallıqlarında və ya hamısında siyasətlərinə uyğunluğu təmin etmək çox çətin olardı. Beləliklə, müdrik monarxlar yerli hakim siniflərvə bu krallıqların başlıca şəxsləri vasitəsilə idarəçiliyi yerinə yetirirdilər.Təhlükəsiz və etibarlı bir gəlir mənbəyi kral hakimiyyətinin əsas ehtiyacı idi.

Parlament idarəsinin inkişafı:
Parlamentin inkişafı  və B.Britaniyada rolunun dəyişməsi haqqında qısa məlumatdan sonra, Britaniyada parlament sisteminin idarəsin inkişafı haqqında müxtəlif fikirinin olması arzu olunandır.  Diqqətə layiq olan bəzi parlament idarələri sırasına seçkilər,siyasi partiyalar,tez-tez seçilənlər, kabinet və dövlət xidmətləri da daxildir.

Seçici:
Parlament Britaniyadakı yeganə demokratiya idarəsi deyil. Seçicilər yəni, parlamenti seçənlər  və ölkənin başçısı parlament demokratiyasının başqa bir vacib idarəsidir. Franşiz hüququ (və ya səs vermək hüququ) təxminən iki-üç əsr əvvəl çox məhdudlaşdırılmışdır. Yalnız zəngin insanlar franşizaya sahib idilər, yoxsullar isə eyni  ilə imtina etdilər. Tədricən franşiz hüququ orta siniflərə yayılması üçün bir sıra islahatlar aparıldı.

Sonradan işçi sinifləri və qadınlar da seçildi. Franşiz hüquq yalnız 1929-cu ildən 21 yaşdan yuxarı bütün vətəndaşlara verildi. Daha çox islahatlar 1948-ci il Xalq Nümayəndəliyi Qanununa əsasən həyata keçirildi, iki üzvlü seçki dairələrini və müəyyən şəxslərin (təhsili, mülkiyyəti və ya statusu əsasında) istifadə etdiyi iki səs praktikasını ləğv etdi.

1948-ci il Qanunu ilk dəfə ‘bir səs’ prinsipini tətbiq etdi. Beləliklə,franşiz hüququ, dəlilər, cinayətkarlar, seçki qanunlarını pozanlar və oturan həmyaşıdları və digərləri xaricində 21 yaşına çatmış bütün kişilərə və qadınlara verildi. Daha sonra səsvermə yaşı 18 ilə endirildi.

Dövri seçkilər:
Digər diqqət çəkən Britaniya parlament qurumu dövri seçkilərin keçirilməsi praktikasıdır. Seçki sistemi İngiltərədə bir müddət dəbdə olsa da, tətbiq yalnız 19-cu əsrdə nizam qazandı. Başlanğıcda, parlament 1694-cü ildə Üç İllik Qanuna əsasən təyin olunan üç illik bir müddətdən istifadə edirdi. 1715-ci ildə Parlament Qanunu ilə parlamentin səlahiyyət müddəti yeddi ilə qaldırıldı.

1911-ci il Parlament Qanununa əsasən müddət daha beş ilə endirildi. Parlamentin tam beş illik səlahiyyət müddətindən istifadə etməsi vacib deyil. Daha əvvəl də həll edilə bilər. Əslində seçkilər təyin olunmuş vaxtdan daha tez-tez keçirilir.

Britaniyada ədalətli seçkiləri təmin etmək üçün kifayət qədər müddəalar mövcuddur. Səsvermə gizli səsvermə yolu
ilə olur. Normalda seçicilər səsvermə kabinəsində şəxsən səs verirlər, lakin xaricdə yaşayan seçicilər, tacirlər və dənizçilər vəkalətnamə və ya poçtla səs verə bilərlər.

Siyasi Partiyalar:
İngilis parlament sisteminin digər vacib qurumu olan siyasi partiyalar qanuna daxil deyil və konstitusiyadan kənar bir böyümədir. Əslində böyümələri tədricən və istənilmədən baş verdi. Ümumiyyətlə, Britaniyadakı siyasi partiyaların başlanğıcı, əhalinin siyasi şüurlu təbəqələrinin özlərini kralistlərə və parlament adamlarına böldükləri zaman 1642-ci ilə təsadüf edir. Bu bölgü iqtisadi, dini və siyasi ideallar arasındakı fərqi əks etdirdi və gələcək partiya mənsubiyyətinə yol açdı. 1688-1714 – cü illər arasında siyasi partiyalar  daha konkret ölçü və 2 əsas partiya Viqs və Torrilər aid görünüşlərini etdilər. Bu günə qədər yaradılan siyasi qrupların siyasi təşkilata sahib olmadıqları üçün qəti şəkildə siyasi partiya olaraq xarakterizə edilə bilmədiyi müşahidə edilə bilər.

Fransız inqilabına qədər siyasi bölgülər aydınlaşmamışdı. Fransız inqilabı siyasi fikir ayrılıqlarını kəskinləşdirdi. Torilər inqilabı fransız kralını və fransız aristokratiyasını hüquqlarından məhrum etdiyi üçün inqilabı etirazedici hesab edirdi, bədxahlar inqilabı alqışlayır və zülmkar imtiyazları devirmək hərəkəti kimi baxırdılar. Partiya sistemi 1794-cü ildən sonra daha da sərtləşdi və üzvlərin sayında xeyli azalma oldu. Franşizanın uzadılması ilə siyasi partiyalar seçki dairələri və namizədlər üçün dairələri tapmaq, vəsait toplamaq və paylamaq üçün daimi mərkəzi ofislər quruldu.

Mühafizəkarlar mərkəzi ofislərini 1863-cü ildə, liberalları 1865-ci ildə qurdular. Mühafizəkarların özlərini tori  tərəf kimi hansı ki ingilis konstitusiyasının qorunması üçün dayanan proqnozlaşdırdıqlarına vurğulamaq olar. Digər tərəfdən, Viqlər özlərini liberal adlandırdılar. Ingilis siyasi partiyaları mühafizəkardan sonra yeni bir sinif bazası aldı 1846-cı ildə taxıl qanunlarının ləğvi məsələsində. Bir tərəfdən, proteksionist siyasətə üstünlük verən, kimi tanınan üzvlər var idi. Digər tərəfdən sərbəst ticarət prinsiplərinə inamla bağlı olan  radikallar və liberal mühafizəkarlar var idi. Onlar özlərini liberal partiyaya çevirdilər. Partiya qarşıdurması 1886-cı ildə İrlandiyaya qrand verilməsi məsələsində daha da vurğulandı. Bundan sonra mühafizəkar partiya uyğun siniflərin nümayəndəsi kimi tanınmağa başladı, liberal partiyaya isə maaş və maaş qazanma siniflərinin tərəfi olaraq baxıldı.

19-cu əsrin sonlarına doğru yeni bir siyasi partiya sosialist müstəqil işçi partiyası tərəfindən quruldu. Bu ticarət ittifaqı konfransını  və sosialist cəmiyyəti 1899 – cu ildə əmək nümayəndələrinin təhlükəsizlik vasitələrini hesab etmək üçün çağırdı. Tədricən bu yeni partiya (fəhlə partiyası) liberal partiyanı alternativ hökumət olaraq sıxışdırdı. Əslində, Britaniyadakı tərəflər arasında bir müddət davam edən duel 17- ci əsrdən  kralistlər və puritanlar , torilər və viqlər arasında davam edir. Mühafizəkarlar və liberallar , mühafizəkar və əməkçilər iki böyük siyasi partiyanın varlığı ingilis parlament sisteminin əsas xüsusiyyəti olmuşdur. Praktikada hakimiyyət uğrunda mübarizə hər zaman yalnız iki böyük siyasi partiya ilə məhdudlaşmışdır. Siyasi partiyaların uğurlu işində Biritaniyadkı demokratyik partiyalar  əhəmiyyətli bir rol oynamışdır.

Əksər partiyalar hökuməti dəstəkləyir və siyasətini həyata keçirməsinə kömək edir. Azlıq partiyası müxalifəti qurur
və hakimiyyəti boşluqlarına görə tənqid edir. Bu əleyhinə etibarsızlıq qərarı verildiyi təqdirdə hökuməti qurur. İngilis parlament sistemində müxalifət həmişə çoxluq partiyasını əvəzləyəcək və hökuməti quracağına ümid edə bilər. Nəticədə partiya üzvləri sərt nizam-intizamla bağlanır. Səs üstünlüyü qazanan partiya tərəfdarları isə liderlərini sədaqətlə dəstəkləyir ki, hakimiyyətdə davam etsinlər , müxalifət partiyasına mənsub olanlar hökuməti qura bilməsi üçün liderlərinin arxasında möhkəm dayanırlar.

İngilis parlament sistemində müxalifət əhəmiyyətli bir rol oynayır. Bu hökuməti səhv etsə və nazirlərin səriştəsiz olduğunu və Baş nazir tərəfindən istefaya göndərilməli olduğunu sübut etməyə çalışsa düşünməyi nəsihət edir. Müxalifətin yalnız mənfi bir rol deyil, həm də müsbət bir rol oynadığı müşahidə edilə bilər. Siyasi ekspert Lord Morisonun müşahidə etdiyi kimi ‘qınama, mənfi tənqid , işinin bir hissəsidir – işinin vacib bir hissəsidir, lakin müsbət siyasət , konstruktiv təkliflər də vəzifəsinin vacib hissəsidir. Buna görə müxalifətin tənqidlə qınama ilə müsbət və konstruktiv fikirlər arasında tarazlığı olmalıdır. Demək olar ki, bənzər fikirləri keçmiş ingilis baş nazir Qladston tərəfindən dilə gətirildi. O dedi :  “ Müxalifətdə olan bir partiya məsuliyyətsiz olmağı, müxalifət naminə qarşı çıxmağı, hökumət müddətinə mane olmağı bacara bilməz  on və ya iyirmi il içində güc qazanmağı ümid edirsə, pis bir ünsiyyət uzun yaşayır. “

Kabinet:
Nazirlər Kabineti Britaniyada parlament demokratiyasının digər vacib bir qurumudur. Bu parlamentin icraiyyə komitəsi kimi çox yaxşı təsvir edilə bilər, çünki kabinetin bütün üzvləri (Nazirlər şurası) parlamentdən alınır və
xalqın seçilmiş nümayəndələrinə hesabat verilir.

Nazirlər kabinetinin üzvləri siyasətlərini parlament zəminində (İcmalar Evi) müdafiə etməlidirlər. İngiltərədə
Nazirlər Kabineti tədricən inkişaf edib. Ümumiyyətlə, bunun mənşəyi 1667-ci ildə II Çarlzın yaxın məsləhətçilərdən ibarət kiçik qrupları məsləhət və kömək məqsədilə çağırdığı dəvət etməsindən başlayır.

Kliford, Əşli, Bekinqem, Arlinqton və Ladrdel adlı beş nəfəri dəvət etdi. Bu beş üzv məktublarını təqdim etdilər,
bir qurum CABAL olaraq adlandırıldı və mövcud kabinetin qabaqcılı oldu.

Ümumiyyətlə, bu üzvlər iclaslarını kiçik bir otaqda və ya “kabinetdə” keçirirdilər və bu qurum kabinet olaraq adlandırıldı. Nazirlər Kabineti institutu I Gorgun (1714-1727) dövründə daha da inkişaf etmişdir.

İngilis dilini bilməməsi və İngilis siyasətinə maraq göstərməməsi səbəbiylə I Gorg, ən böyük nazir olan Valpoldan
bu qurumun iclaslarına rəhbərlik etməsini istədi və beləliklə, baş nazir ofisinin yüksəlməsinə və xaricə çıxarılmasına kömək etmiş oldu.

Tədricən, kabinet sisteminin digər xüsusiyyətləri də inkişaf etdi. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakı kimi idi:

• Kabinetin bütün üzvləri parlamentin də üzvü olmalıdır.
• Bütün nazirlər eyni siyasi partiyadan olmalıdır.
• Nazirlər Kabineti İcmalar Palatasında əksər üzvlərin olduğu partiya tərəfindən qurulur.
• Kabinet üzvləri eyni siyasəti yürüdür və İcmalar Palatası qarşısında birgə məsuliyyət daşıyırlar.
• Kabinet parlamentə (İcmalar Palatası) etimadsızlıq göstərərsə vəzifədən kənarlaşdırıla bilər.
• Baş nazir səs çoxluğu qazanmış partiyanın lideri olmalıdır.
• Fövqəladə hallar zamanı bütün əsas siyasi partiyaların nümayəndələrini özündə birləşdirən milli hökumətlər qurulur. Bu, ümumi düşmənlərə və təhdidlərə qarşı vahid cəbhəni təmin etmək üçün edilir.

 

Mülki xidmətlər:
Nəhayətində, dövlət xidmətləri Britaniyada parlament idarəetmə sisteminin işində də mühüm rol oynayır. Nazirlərin ixtiyarına verilib ki, onlar mütəxəssislərin tövsiyələri və yardımı ilə işsizlər üçün doğru qərarlar qəbul etsinlər. Bəzən nazirlər qərarların verilməsini dövlət qulluqçularına həvalə edə bilərlər, ancaq son olaraq qərarın məsuliyyətini nazir daşıyır.

Digər tərəfdən isə, dövlət qulluqçuları qərəzsiz işləyir və adları çəkilmir. Əvvəlki dövrlərdə dövlət qulluqçuları nazirlər tərəfindən onların qohumları, dostları və pərəstişkarları arasından işə götürülürdü və çox vaxt da fəaliyyətləri uğursuz olurdu. Ancaq Qladston Dövlət Xidmətləri Komissiyası vasitəsi ilə müsabiqə əsasında dövlət qulluğuna qəbul praktikasını tətbiq etdi.

Bu təcrübə hələ də davam edir və indi işə qəbul açıq müsabiqə əsasında aparılır. Bu dövlət qulluqçularının əsas faktları və məlumatları hazırlayıb nazirə təqdim etmələri gözlənilir. Siyasət formalaşdırıldıqdan sonra dövlət qulluqçularının siyasətlə razılaşmasalar belə, sədaqətlə öz vəzifələrini həyata keçirmələri lazımdır.

Əslində İngiltərədəki parlament idarəetmə sisteminin dövlət qulluqçuları olmadan işləyə biləcəyini təsəvvür etmək çətindir. Bu illər ərzində nazirlər getdikcə daha çox dövlət məmurlarına bağlı vəziyyətə gəldilər.

Dövlət qulluqçularının səlahiyyətlərinin həddən artıq olduğunu nəzərə alaraq, İngilis tarixçi Rəmsey Muyir bürokratiyanın “nazirlik məsuliyyəti paltarında” inkişaf etdiyini iddia etdi. İngilis iqtisadçılar Sidney və Betrik Veb“ İngiltərə hökuməti əslində kabinet tərəfindən deyil, hətta ayrı-ayrı nazirlər tərəfindən də deyil, dövlət qulluqçuları tərəfindən idarə olunur” deyirlər.

Bu hadisədən İngiltərədəki parlament təsisatlarının tədricən inkişaf etdiyini göstərir.Əslində onların təkamülü İngiltərədəki demokratiyanın inkişafı ilə sıx bağlıdır.

Qaynaq: Venkateshwara Open University
Tərcüməçilər: Fəridə Mahmudova, Ələviyyə Oruczadə, Aysun Məmmədli və Mehriban Şirəliyeva
Həmçinin bax: Obsessiv Kompulsiv Pozuntu (OKP) 
Həmçinin bax: