Ingiltərədə vətəndaş müharibəsi
I Çarlz (1625-1649) və Parlament
Çarlz 1625-ci ildə kral oldu. Parlamentlə atasından fərqli olaraq yaxşı münasibət qurmadı. İşlər o qədər pisləşdi
ki, o, 1629-cu ildən etibarən ölkəni parlament olmadan idarə etmək qərarına gəldi. Onun daxili siyasəti kifayət
qədər uğurlu idi. Müharibədən çəkindiyi müddətdə, hökumətini idarə etmək üçün kifayət qədər gəlir əldə etməyi bacardı. 1637-ci ildə Çarlz böyük bir səhv etdi. Şotlandları İngiltərə ilə eyni dinə sitayiş etməyə məcbur etmək qərarına gəldi. Bu üharibədə kral Çarlz məğlub oldu. Şotlandiyalılar İngiltərənin şimalını zəbt etdilər və Çarlzdan xərac ödəməsini tələb etdilər.
O, Şotlandlar ölkənin şimalından çıxarmaq üçün kifayət qədər pul toplamalı idi. Bunun tək yolu isə vergilərin miqdarını artırmaq idi. Vergilərin miqdarını artırmaq üçün isə kral parlamenti çağırmalı idi. Nəticə etibarilə,
Çarlz on bir ildə ilk dəfə parlamenti çağırdı. Parlament 1640-cı ildə toplandı və fürsətdən istifadə edərək Çarlz
1629-1640-cı illərdə etdikləri ilə bağlı bütün şikayətlərini dilə gətirdi. Əvvəlcə parlamentin yalnız bir neçə üzvü
Çarlzı dəstəklədi. Bununla birlikdə, həddindən artıq çox olan Protestantlar (Puritanlar) İngiltərənin dinində
köklü (çox böyük) dəyişikliklər tələb etməyə başladıqda, parlamentin daha mülayim üzvləri İngilis kilsəsini
müdafiə etmək üçün Çarlza qoşuldular. Ordunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi ilə bağlı mübahisə başlayanda
kralla parlament arasındakı münasibətlər nəhayət pozuldu. Bu, İngiltərədəki yeganə qüvvə idi və ona nəzarət edən ölkəni idarə edə bilərdi. Heç bir tərəf bir-birinə etibar edə bilməzdi. 1642-ci ilin avqust ayında Çarlz Londonu tərk etdi və bütün sadiq İngilisləri vəfasız parlamentlə mübarizədə ona qoşulmağa çağırdı. Vətəndaş müharibəsi başladı.
Vətəndaş müharibəsi (1642-1649). Oliver Kromvel ( 1649-1658 ) və Parlament:
Vətəndaş müharibəsi 1642-ci ildə başladı və 1648-ci ildə parlament qalib gəldi. 1649-cu ildə kral edam edildi və İngiltərə bir respublika oldu. Ancaq çətinliklər bununla da bitmədi. Bir çox torpaq mülkiyyətçiləri və demək olar
ki, bütün kübarlar kralın edam edilməsinə qarşı çıxmışdılar. Bu, parlamentin ölkəni idarə etmək üçün ordudan
asılı olması demək idi. Ordunun lideri Oliver Kromvel idi. O, 1650-ci illər ərzində dəfələrlə parlamenti qovdu. Bunun səbəbi onun istədiyi dini tolerantlığı verməmələri idi. Bir neçə parlamenti olsa da, həqiqətən hərbi diktator idi. O, öldükdə İcmalar Palatasının əksər hissəsini təşkil edən əyanlar (torpaq mülkiyyətçiləri) başqa bir hərbi diktatorluğa sahib olmamağa qərar verdilər. Bunun qarşısını almaq üçün Kromvelin generallarından biri Gorg
Monk ilə anlaşmışdılar. Başqa bir diktaturanın qarşısını almağın ən yaxşı yolunun bir kral olması olduğunu düşünürdülər. Nəticədə ll Çarles 1660-cı ildə kral olaraq taxta çıxdı.
II Çarlz (1660–1685) və Parlament
Əvvəlcə Çarlz parlamenti ilə yaxşı münasibət qurdu. Ancaq Çarlzın dinə olan münasibəti ilə əlaqədar işlər səhv getməyə başladı. Xarici və dini siyasətləri onun Roma Katolikliyinə çox rəğbət bəslədiyini göstərir. Bu bir çox parlamentariləri narahat etdi və parlamentlə münasibətlərini çox çətinləşdirdi.
Çarlz öləndə onu əvəz edəcək qanuni övladları yox idi. Bu, qardaşı Ceymsin taxta çıxması anlamına gəlirdi. Ceyms
bir Roma Katolik idi. Bu, Parlamentin bir çox üzvlərini daha çox narahat edirdi və 1679-1681-ci illərdə böhrana səbəb oldu. Böhranın əvvəlində karl az tərəfdarı ilə zəif vəziyyətdə idi. Parlamentarilərin və zadəganların bir qismi qorxurdular ki, Ceymsin kral olmasına icazə verməsələr, başqa bir respublika və başqa bir hərbi diktatura olacaqdır. Bu insanlar Çarlz və Cemysin dəstəyinə toplaşdılar. Onlara Tori deyildi. Onların dəstəyi ilə Çarlz radikalları (Whigs adlanır) məğlub etdi və Ceyms 1685-ci ildə kral oldu.
II Ceyms (1685–1688) və Şanlı İnqilab
Kral olduqdan sonra II Ceyms adlandırılan Ceyms o qədər populyar idi ki, əvvəllər hər kraldan daha çox vergi verilirdi. II Ceyms bundan böyük bir ordu qurmaq üçün istifadə etdi. Roma Katoliklərinə dini tolerantlıq gətirməyə çalışanda işlər səhv getməyə başladı. Bunu etmək üçün II Ceyms qanuna məhəl qoymadı. Bunu etməklə, Ceyms zadəganları və torpaq sahiblərini (cənab adlanır) ölkəni parlament olmadan idarə etmək istədiyinə inandırdı. Yeddi zadəgan, Ceymsin kürəkəni Viliyamı dinlərini qorumaq üçün İngiltərəni istila etməyə dəvət etdi. Viliyam çox güclü
bir protestant idi və Hollandiyanın hökmdarı idi. 1688-ci ilin noyabrında Viliyam İngiltərəni işğal etdi.
Payızda Ceymsi qorxutaraq Fransaya qaçmağa müvəffəq etdi. Bu, İngiltərədə kralın olmaması demək idi. Vilyam Parlamenti vəziyyəti nəzərdən keçirmək üçün çağırdı. Parlament üzvləri və Lordlar kral olmasa, ölkənin anarxiyaya düşə biləcəyindən narahat idilər. Parlament Viliyam və həyat yoldaşı Mərinin ortaq hökmdar olacağına qərar verdi. Hökmdar olduqlarını elan etmədən əvvəl, parlament 1689-cu ildə xüsusi bir qanun qəbul etdi. Buna Hüquq Bəyannaməsi deyildi. Orada deyildi:
- Krallar parlamentin razılığı olmadan vergiləri artıra bilməzdi,
- Kral bir katolik ola bilməzdi.
- Parlament mütəmadi olaraq toplanmalı idi.
Viliyam tezliklə Ceyms və onun müttəfiqi dostu Fransa kralı XIV Luis ilə müharibəyə girdi. Müharibə ilə mübarizə aparmaq üçün Viliyama çox pul lazım idi. Bu o demək idi ki, parlamenti çağırmalı idi. Müharibə uzun sürdüyü üçün Viliyam hər il parlamenti çağırmalı və onlarla yaxından işləməli idi. Viliyam 1689-cu ildən 1702-ci ilə qədər hökm sürdü. Fransa ilə müharibələr aparmaq üçün verdiyi pula görə parlamentdən asılı oldu. Parlament hər il toplaşdığından və ölkəni idarə etməkdə bu qədər iştirak etdiyinə görə, hökumətin vacib bir hissəsinə çevrildi. Nəticədə, sonrakı krallar və kraliçalarheç vaxt onsuz hökmranlıq etməyə çalışmadılar.
Qaynaq: Venkateshwara Open University- History of Europe
Tərcüməçilər: Xəyalə Hüseynli və Aytac Zülfüqarlı
Həmçinin bax: İngiltərədə Parlament İnstitutu
Həmçinin bax: tehsilim.org/islam-inkisaf-banki-iib-2021-22-ci-tedris-ili-ucun-teqaud-proqrami-elan-edir/
