Hunlarda dövlət təşkilatı: Məclis
Türk dövlət ənənəsində məclis çox önəmlidir. Asiya Hunlarında dövlət başçısı olan Tanhu qeyri-məhdud səlahiyyətlərə malik diktator deyildi. Onun səlahiyyəti ilk növbədə məclisdə və ya qurultayda qəbul edilən qərarlarla məhdudlaşdırılırdı. Tanhu məclisin qərarına tabe olmalı idi. Bu sistem işləyəndə dövlət gücləndi, işləməyəndə nizamsızlıq, xaos yarandı. Türk köçəri dövləti son nəticədə tayfalar birliyidir. Tayfa üzvlərinin iştirak etdiyi məclislərdə tayfa üzvlərinin razılığı olmadan hərəkət edəcək dövlət başçısı tayfalar arasında rahatsızlıq, iğtişaş, bəlkə də üsyan və ayrılıq yaradacaq. Məclisdədə hər hansı bir məsələnin müzakirə olunduğunu, qəbul edilən qərarlara dövlət başçısının özünün əməl etdiyini göstərən çoxlu tarixi faktlar var. Avropa hunlarında məclisin quruluşu haqqında çox məlumat yoxdur, lakin onun Asiya hunlarından fərqli olmadığı aydın şəkildə bilinir. Priskosun özü də daxil olmaqla Qərbi Roma səfirliyinin təkliflərini Atillanın hüzurunda müzakirə edən “loqad” adlanan hun məmurları qeyd edilir. Priskosun Atillanın dəvəti ilə gözəl protokolu təsvir edən yazıları məclisin strukturu haqqında bir az təsəvvür yaratmağa imkan verir:
“Biz çadırımıza qayıdanda Orestin atası gəldi ki, Atilla bizi doqquzda (günorta üçdə) şam yeməyinə dəvət edib. Dəvət saatını gözləyib, saat doqquzda Qərbi Roma səfirləri olaraq dəvəti qəbul etdik. Qapının ağzında Atilla ilə üz-üzə dayandıq. Oturmamışdan əvvəl içki içənlər adətlərinə uyğun olaraq Atillanı qarşılamaq üçün bizə bir qədəh verdilər. Əlimizdə bu qədəhlə oturmazdan əvvəl salam verdik. Verilənləri içdikdən sonra yemək zamanı oturmalı olduğumuz stullara oturduq. Stullar hər iki tərəfdə və divara yaxın idi. Atilla ortada divanda oturmuşdu. Arxada başqa divan var idi. Onun arxasında, bir neçə pilləkəndə Atillanın şəxsi iqamətgahı yerləşirdi. Bu yer bəzədilmiş və naxışlı tül pərdələrlə örtülmüşdü. Ora eyni ilə yunanların və romalıların şadlıq evləri kimi idi. Yeməkdə ən hörmətli yer Atillanın sağ tərəfi idi. Onun ikinci mövqeyi solda idi. Biz də bu sol tərəfdə oturmuşduq. Ancaq üstümüzdə Berix adlı bir skif başçısı var idi. Oneqesius Atillanın sağında, iki oğlu ilə üzbəüz oturmuşdu. Böyük oğul isə Atillanın divanında və bir qədər aralıda oturmuş, atasına ehtiramla gözlərini aşagı salmışdı.
Hamımız oturan kimi saki gəlib şərab qədəhini Atillaya verdi. Atilla bunu götürdü və növbəyə birinci sıradakı adamla salamlaşdı və onun şərəfinə içdi. Salamı alanlar dərhal ayağa qalxıb, içənə və ya yerinə qoyana qədər oturardılar. Sonra ayağa qalxıb şərabı içmədən Atillaya cansağlığı arzuladı, sonra oturdu. Atillanın şərabçısı gedəndən sonra başqa şərabçılar gəldi. Çünki hər kəsin öz şərab mağazası var idi. Beləliklə, fərqli şərabçı hamıya şərab təklif edirdi. Beləliklə, ikinci şəxsin və digərlərinin şərəfinə içdikdən sonra növbə bizə çatdı. O bizim şərəfimizədə içildi. Salamlaşma mərasimi bitdikdən sonra sakilər geri çəkildilər. Əvvəlcə Atillanın xidmətçisi bir sini ət ilə daxil oldu. Sonra bizə xidmət edənlər çörək və yemək gətirdilər. Masaların üstünə qoydular. Bizə və digər barbarlara çox şirin və dadlı yeməklər gətirildi. Onlar başqa skiflərə və bizə gümüş qablarda, Atillaya isə taxta boşqablarda ət gətirirdilər. O, hər cəhətdən mülayim və razı idi. Qonaqlara qızıl və gümüş qədəhlər verilsə də, onun qədəhi taxtadan idi.
Kürəyindəki paltarı, ayaqqabısı, qılıncının sapı, qınını, atının kostyumu əsgərlərininkindən heç də fərqlənmirdi. Digər tərəfdən, digər skif sərkərdələrinin bu əşyaları qızıl və qiymətli daşlarla bəzədilmiş göz qamaşdırıcı idi. Onunki belə deyildi. Digərlərindən daha təmizdi. Birinci porsiyanı yedikdən sonra hamı ayağa qalxıb əvvəlki kimi Atillanın şərəfinə şərab içdi. Bundan sonra yenidən oturduq. Süfrəmizə başqa yeməklər də gətirirdilər. Bu yeməyi yedikdən sonra yenə eyni şəkildə içdik və oturduq. Axşam məşəllər yandırıldı və iki barbar Atillanın hüzuruna gələrək Atillanın qəhrəmanlığı və skiflərin qələbələri haqqında yazdıqları şeirləri oxumağa başladılar.
Beləliklə, məclisin və dövlət xadimlərinin Avropa hunlarında tutduğu mövqe və iclasdakı protokollar haqqında az da olsa məlumat əldə edilir.
QAYNAQ: Kürşat Yıldırım- Hun Tarihi
TƏRCÜMƏÇİ: Ofeliya Nəsirova
HƏMÇİNİN BAX: Qaraçıların tarixi
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/turk-edebiyyatinda-elisir-nevainin-rolu-adli-seminar-kecirilecek/
