Hunlarda dövlət quruluşu və təşkilatlanma
Hunlarda dövlət quruluşu:
Hunlar haqqında ən vacib qeydlərdən biri də dövlət quruluşu və sərhədləri ilə bağlıdır. Dövlət quruluşu ilə əlaqəli məlumatlara görə Hunların rəhbəri Çanyu ( Tanhu ) adlanırdı. O, Lundi ailəsindən idi. İnsanlar ona “Çengli Gutu Çanyü” deyirdilər. Hunlarda çengli sözü “göy”, gutu isə “oğul” anlamını verirdi. Digər tərəfdən Çanyü “geniş”, “böyük” mənasını verirdi.
Dövlət təşkilatında vəzifələr bunlar idi: Sol-Sağ Müdrik bəy, Sol-Sağ Luli bəy, Sol-Sağ Böyük General, Sol-Sağ Böyük Komandir, Sol-Sağ Böyük Dunqular, Sol-Sağ Kutular.Hunlarda tuçi sözü “müdrik” mənasını verirdi. Vəliəhd Sol Tuçi bəy olacaqdı. Sol-Sağ Segi bəyin on min, kiçik Dunquların bir neçə min atlı əsgəri var idi. Cəmi 24 başçı mövcud idi. Bunlar on min atlı və ya bölmənin başçısı olaraq tanınırdılar. Böyük vəzifələr atadan oğula keçirdi. Hunlarda Huyan, Lan və Şubu adlı zadəgan ailələr var idi.
Dövlət təşkilatında solda olanlar şərqdə yaşayırdılar. Sollar tərəfindən idarə olunan torpaqlar, yəni dövlətin sol qanadını təşkil edən torpaqlar Şanqunun şərqindən Mançur xalqları Huimo və Çaosian (Koreya) torpaqlarına qədər idi. Sağlar tərəfindən idarə olunan torpaqlar, yəni dövlətin sağ qanadını təşkil edən torpaqlar Şancjunun qərbindən Kök Nor (Çinqay) bölgələrindəki Tibetlilərin ata-baba xalqlarına qədər uzanırdı. Şenyünun qurulduğu torpaqlar, Çinin mərkəzi-şimal hissələri olan Dai və Yuncong torpaqlarına qədər uzanacaqdı.
Aydın idi ki, Hunlarda hər kəsin torpağı var idi. İnsanlar sürülərini su və otdan sonra dağıdırdılar, buna görə köçəri bir həyat tərzi keçirirdilər. Sol-Sağ Müdrik bəy, Sol-Sağ Luli bəy ən çox əraziyə sahib idi. Sol-Sağ Kutular köməkçi idilər. 24 rəis minbaşı, yüzbaşı, onbaşı, kiçik bəy, köməkçi, komandir, dunqu, juçu kimi rütbələr meydana gətirmişdilər.
Hunların qurultayları, adətləri və yasaları:
Çin mənbələrində Hunların görüşləri, ənənələri və qanunları haqqında bəzi məlumatlar vardır. Buna görə hunlar ildə üç dəfə qurultay keçirirdilər. İlin ilk ayında bütün bəylər bir qrup adamla Çanyunun çadırına toplaşıb qurban kəsərdilər. Beşinci ayda hamı Lonqçenqdəki qurultaya qatılırdı. Bununla onlar atalarına, göylərin və yerin ruhlarına, Tanrıya qurban verərdilər. Payızda atlar kökəldikdə Daikində insanlar və heyvanların da qatıldığı qurultaylar keçirirdilər.
Hunların qanunlarına görə, insan qılıncın dirəyini tutaraq və kətandan təxminən 23 sm çəkərək edam edilirdi. Talan və soyğunçuluq edənlər evlərinə və ailələrinə girə bilməzdi. Ağır cinayətlərdə edam edilirdi. Həbs cəzası 10 gündən artıq çəkmirdi. Bütün ölkədə tutulanların sayı az idi. Hun Çanyusu günəş çıxanda və ay çıxanda çadırından çıxardı. Başçılar (üstün olanlar) solda otururdular, şimalı idarə edirdilər. On günlük bir müddətdə 5-ci və 6-cı günləri daha üstün tuturdular. Ölüləri axirət dünyasına yola salarkən onu daxili tabuta və xarici tabuta qoyub yanına qızıl, gümüş və paltar qoyurdular. Qəbirlərin yeri məlum deyildi, onların üzərinə ağac əkməzdilər, yas paltarları geyməzdilər. Mərhumun həyat yoldaşı, nazirlər, qulluqçular, kənizlər və təbəələr dəfn mərasimində iştirak edirdilər, onların sayı on, yüz, hətta minlərlə olurdu.
Hər zaman bir iş görməyə hazırlaşanda ayı seyr edərdilər, ay parlayanda müharibəyə girər, ay parlamadıqda və ya görünməyəndə müharibədən çəkinərdilər. Döyüşdə düşmənin başını kəsənə bir kasa içki və aldığı qənimətlər verilirdi, tutduqları adamlar isə onlara əsir olurdu. Beləliklə, müharibədə iştirak edənlərin əldə etdikləri özünə qalırdı və beləliklə hamı qənimət alırdı, düşməni mühasirəyə almaq üçün ordularını aldatmaqda usta idilər. Düşmən üzərinə quş sürüsü kimi irəliləyər, çətinə düşüb məğlub olduqda isə bulud kimi səpələnərdilər. Müharibədə mərhumun cənazəsini gətirənlər mərhumun əmlakına yiyələnirdilər.
QAYNAQ: Kürşat Yıldırım- Hun tarihi
TƏRCÜMƏÇİ: Fəridə Mahmudova
HƏMÇİNİN BAX: Ən qədim Hun boyları və Hun-Çin münasibətləri
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/abay-qazax-milli-pedaqoji-universiteti/
