Hunlar və romalılar arasında ilk təmaslar
Romalılar 376-cı ildə hunlar qəfil ortaya çıxana kimi onlar haqqında heç nə eşitməmişdilər. Bu vaxt Hunların daxili işləri və quruluşları ilə məşğul olduqları düşünülür. Hunların təzyiqi ilə Şərq Qotları və Alanların bir hissəsi və Visiqotların demək olar hamısı yerlərini tərk edərək Roma sərhədlərinə gəldilər. Bu qəbilə hərəkatının nəticələri Şərqi Romada görülürdü. Hunlar Şərqi Roma İmperatorluğunun Avropa torpaqlarına 375-400 illərdə hücum etməmişdilər. Hunlar səhnəyə yalnız 395-ci ildə, Şərqi Roma İmperatoru I Teodosis Dunayın cənub sahillərini qorumaq tapşırığı olan Dunay və Visiqotların şərq qoşunlarını götürüb müxalifətə qarşı Alplara doğru irəlilədikdə çıxdı.
Hunların bir qismi donmuş Dunaydan keçib Moesiyanı tutdu. Balkanlar İllyria və Trakyaya qədər bölgəni işğal etdi. Başqa bir qol Qafqaz yolu ilə Anadolu və Suriyaya hücum etdi. Bu vaxt Hunlar bugünkü Ərzurum, Qarasu və Fəratı keçərək Çukurovaya düşdü, Urfa və Antakyanı mühasirəyə aldı və Qüdsə çatdı. Kayseri Ankara ətrafına gəldikdən sonra Azərbaycan – Bakı üzərindən öz mərkəzlərinə qayıtdılar. Bu ekspedisiyalar həm də planlaşdırılan ekspedisiyalar idi. Kiçik bir Hun qrupu Dunayın cənubunu tutaraq Pannoniyaya çatdı. Şərqi Roma sərhədlərindəki Hunlar çox deyildi. Hunların əsas icması Cənubi Rusiyanın Don çayı ətrafında idi. Şərq və qərb ekspedisiyaları bu mərkəzdən idarə olunurdu.
Anadolu ekspedisiyasından qayıdan Hunlar 396-cı ildə Sasanilərlə də toqquşdular. Lakin bu toqquşmaların qeydləri o qədər qarışıqdır ki, mühakimə etmək çətindir. 25 illik qarışıqlıqdan və sağalmadan sonra Hunlar Cənubi Rusiyanın yeganə hökmdarları oldular. Onların Avropaya üz tutma vaxtı gəldi. Hunların irəliləməsini eşidən Şərqi Roma İmperatoru I Teodosis dərhal Balkanlar və imperiya torpaqlarında toplanmış bütün ailələri Dunaya və Moesiyadakı yerinə köçürdü. Bu arada, 399-cu ildən bəri Qotlar İstanbulun ətrafını məhv edirdi. Şərq Qotları ilə də mübarizə var idi, Roma bu basqınlara müqavimət göstərə bilmədi. Qotik muzdlular 400-cü ildə Konstantinopola girərək şəhəri qarət etdilər. Şəhər əhalisi müqavimət göstərərək Qotların yarısını öldürdükdə, qalan ordu Dunayın şimal sahillərinə çəkilərək şəhərdən geri çəkildi.
Hunlar bu Qotları birdən basdırdılar və dağıtdılar, Hunların Qərbi Qanadının rəhbəri olan Ulduz 401-ci ildə bu Qotların başçısı Qaynasın başını kəsərək İstanbula göndərdi. İmperator Arkadius təşəkkür etdi və hədiyyələr göndərdi. Visiqotlar bu xəbəri aldıqda Hunlardan qaçdılar və 401-ci ildə İtaliyanı qarət etdilər. Qotlar, Sarmatlar və digərlərini toplayan Radagais adlı komandan 401-405-ci illərdə İtaliyada Alp dağlarının ətəklərinə hücum etdi. Buna qarşılıq olaraq Qərbi Roma Baş Komandanı Stiliço Ulduzdan kömək istədi. Radagais və tərəfdarları birgə hücum nəticəsində məhv edildi.
408-ci ildə Şərqi Roma İmperatoru Arkadiusun ölümündən sonra, kiçik oğlu taxta çıxdıqda, Ulduz 408-ci ildə Şərqi Roma İmperiyasına hücum etdi. Tuna’nın şimal sahillərindəki kiçik sahələri dağıtdı. Sonra Dunaydan keçib Moesiyaya girdi. Müzakirə etmək istəyən Şərqi Roma elçisindən qızıl xərac ödəmələrini tələb etdi. Xaqan: “Günəşin doğduğu yerdən batana qədər hər yeri fəth edəcəyəm” dedi. Bunu qəbul etməyən Roma orduları Hunları 409-cu ildə çayın şimalına atdılar və sahilləri möhkəmləndirdilər.
Hunların bu ilk böyük hücumundan sonra İstanbulda yeni divarlar tikildi. Digər tərəfdən, Cənubi Rusiyada Hunlar tərəfindən didərgin salınmış bir çox xalq Balkanlarda yerləşdi. Hunlar müxtəlif xalqların Qərbi Romaya hücumlarını sürətləndirdi. Yenə də bu xalqlar İtaliyanı qarət etdilər və İspaniyanı və Qalyanı işğal etdilər. Hunlar bu müddət ərzində Qərbi Romaya hücum etmədi. Şərqi Romanı təzyiq altında saxlamaq üçün daim Dunayın cənubuna doğru kampaniya apardılar. Attila dövrünə qədər Hunlar Qərbi Roma ilə dost, Şərqi Roma ilə düşmən olaraq qaldılar.
QAYNAQ: Kürşat Yıldırım- Hun tarihi
TƏRCÜMƏÇİ: Aysun Məmmədli
HƏMÇİNİN BAX: Çingiz xanın hərbi yürüşləri
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/serbest-insanlar-olksinde/
