Hun coğrafiyası və Ötükən
Hun Dövlətinin mərkəzi Ötükən idi. Digər tərəfdən, Ötükən bugünkü Monqolustanın ərazisidir. Monqolustan şərqdə Mancuriyadan Kinqan dağlarından, qərbdə Altay Dağları silsiləsində Orta Asiyadan Cunqariya ilə ayrılan yüksək bir yayladır. Bura orta hesabla dəniz səviyyəsindən təxminən 1463 metr yüksəklikdədir. Ən aşağı nöqtə Monqolustan, Sibir və Mancuriyanın şimal-şərqdə 513 metr hündürlüklə birləşdiyi nöqtə, ən yüksək nöqtə isə qərbdə 4322 metr yüksəklikdə Altay dağlarıdır. Beləliklə, Monqolustan qərbdən şərqə doğru tədricən enən bir yerdir. Torpaq quruluşu baxımından Monqolustanı üçə bölmək lazımdır. Yüksək yayla olan Şimali Monqolustan, Gobi qurşağı olan Orta Monqolustan və eyni zamanda yüksəklik olan Cənubi Monqolustan. Şimal-qərbdən Şimali Monqol yaylasının qərb hissəsində Altay və Hanqay silsilələri cənub-şərqə uzanır və şərqdə Hentiyn dağları şimal-şərqə doğru uzanır. Burada şam və qarğıdalı ağaclarından hazırlanmış meşələr və yenə də çoxsaylı geniş və balaca göllər, axınlar və çaylar var.
Suyun sahilləri, bitkilərin yaşıllaşdığı zəngin otlaqlardır. Buna görə də şimal hissəsi sürülər üçün çox qidalandırıcı
bir ot mənbəyidir. Bu yerin qərb hissəsindəki Ubsa gölü və Hiarqas gölü kimi iki böyük su mənbəyi yanlarında demək olar ki, hər yerə səpələnmişdir. Şərq hissəsində Onon və Kerülen adlı iki böyük çay cənub-qərbdən şimal-şərqə axır və nəticədə Amur çayına qoşulur və bu çay okeana tökülür. Monqolustanın şimal hissəsinin mərkəzi hissəsində Orxon və Tula kimi iki çay şimala axır, Selenge çayına qoşulur və bu çay şimala doğru irəliləyir və Baykal gölünə gedir. Orxon və Tula çaylarının sahilləri, çox qədimdir. O, əsrlərdən bəri Hunlar, Göktürklər, Uyğurlar və Moğollar tərəfindən qurulan dövlətlərin mərkəzi olmuşdur və dövlət başçıları vilayətlərini bu iki çayın yaxınlığında qurmuşdular.
Bugünkü Monqolustanın paytaxtı olan və 1639-cu ildə qurulan Ulan-Bator şəhəri (iki keçmiş adı Urga və Ikh Küre) də Tula (monqolca: Tuul) çayı vadisindədir. Şərq hissəsində, Onon, Kerülen və yenidən Tula kimi üç çayın sahilləri tarixdə Monqolların əsas məskənləridir. Şimali Monqolustan, meşələrin və məhsuldar otlaqların birlikdə olduğu yüksək bir yayladır. Buradan şimala doğru irəlilədikdə meşələr daha sıx olur və sonra Cənubi Sibirin meşə qurşağı başlayır. Hunların mərkəzi və yayılmış bölgələri, Asiyada, şimal-şərqdən cənub-qərbə, başqa sözlə, şərqdə Monqolustan yaylasından Orta Asiya ilə qərbə, Aral dənizinə, Xəzər dənizinə və Qara dənizin şimalına qədər və yenidən cənubda Afrikanın Saxara səhrasına qədər uzanan ərazi böyük quraqlıq zonasıdır.
Sərt kontinental iqlim var. Bu baxımdan, dənizlərin dörd tərəfdən təsirlərindən məhrum olan və quraqlıq zonasında olan əraziyə Daxili Asiya deyilir. Burada quraqlıq zonasının şimal hissəsi fasiləsiz olaraq şimal-şərqdən cənub-qərbə doğru uzanır, yəni Aral dənizinin şimalına, Xəzər dənizinə və Qara dənizə Çin səddi zəncirindən və Tanrı dağlarından birləşən zonanın şimalı quraqlıqdan təsirlənmədi. Hunların yayıldığı bu bölgənin ən vacib xüsusiyyəti, bir gündə və bir ildə ən yüksək və ən aşağı temperatur arasında olan böyük fərqlərdir. Digər bir məsələ ortalama yağıntının çox az olmasıdır. Daxili Asiyanın quru havası onun “Quru Asiya” təbiətini göstərir. Daxili Asiyada quraqlıq zonasında çəmənliklər və çöllər bir yerdə mövcuddur. Beləliklə, bitki örtüyü, temperatur və ortalama yağış amillərinə görə insanlar qidalanmaq üçün heyvanlara baxmağa üstünlük verirdilər. Onlar həmçinin torpağı becərdilər (əkdilər). Daxili Asiyanın şimal hissəsi nəmli bir meşə qurşağıdır, şərq hissəsini cənubdan ayıran nəmli tarla / əkin qurşağı var və çöl qurşağı cənub-qərb hissəsinin sonunda başlayır. Beləliklə, Asiyanın dənizlərdən uzaq, eyni zamanda meşə qurşağından və nəmli tarla əkin zonasından uzaq olan hissəsi quraqlıq zonasına çevrilir.
Ötükən:
Hun dövlətinin başçısının qərargahı olan Ötükən Hun dövlətinin mərkəzi idi. Türk kitabələrində Ötükən haqqında bəzi ifadələr vardır:
“Əgər Türk Xanı Ötükən meşələrində əyləşirsə, demək o əyalətdə heç bir problem yoxdur”.(Kül Tigin, Güney/4; Bilgə Xaqan/2)
“Ötükən meşələrindən daha yaxşı heç bir şey yox idi. Bütün əyalət Ötükən meşəsi idi”.(Kül Tigin, Güney/4)
“Getdiyin Müqəddəs Ötükən Meşəsinin milləti. Şərqə getdin, getdin. Qərbə getdin,getdin. Hara getdinsə,qanın su kimi axdı, sümüyün dağ kimi uzandı”.(Kül Tigin,Şərq/23;Bilgə Xaqan,Şərq/19).
Bu ifadələr onu göstərir ki, Ötükən millətin və dövlətin xilası üçün qorunması lazım olan müqəddəs bir yerdir. Ötükənin sakini varlığını qoruyacaq, və kim ki, onu tərk edir, məhv olacaq. Bu baxımdan, Ötükən dəqiq yox, təxmini coğrafi sahəyə malikdir və “müqəddəs yer” fikri hələ də dəqiq təyin olunmayıb.
Kitabələrin bəzi yerlərində, Ötükən adının birbaşabir ərazini ifadə etdiyi qeyd edilmişdir:
“Göy Öngünü çeynədim və Ötükən meşəsinə tərəf göndərdim”.(Tonykuk, Güney/8)
“…mənim əcdadlarım 80 il taxtda qaldı. (Onların vətəni) Ötükən və ya Ögres. Onlar bu 2 ərazinin arasında yerləşən Orxon çayına rəhbərlik edirdilər…” (Taryat, Şərq/3-4)
“O, Ötükən və Ögres yurdu arasındakı əraziyə rəhbərlik edirdi. Onun suyu Selenqa idi”.(Şine Usu, Quzey /2)
Bu sözlərdən məlum olduğu kimi,Ötükən nəinki xəyali bir ərazidir, həmçinin konkret bir məkandır. Hunlardan başlayaraq Türk dövlətlərinin mərkəzi, hökmdarın baş qərargahı olan ərazi Ötükən adlanır. Hunların mərkəzi, belə
ki, çox güman dövlətin başçısı olan Çanyunun taxt-tacı eyni ərazidə olmuşdur. Fakt olaraq, Bahəddin Ögəl “Böyük Hun İmperiyası” adlı əsərində köçlərini təsvir edərkən deyir: “ Hun Xan öz qədim paytaxtını tərk edib qərbə köç edərkən Qərbi Türküstana gedir (Altay dağlarını keçərək). Buradan anlaşılır ki, həmin vaxt Ötükən ərazisində Orxon Çayının qərbinə qədər ərazidə, və ya bu gün adlandırıldığı kimi Xanqay dağlarında yerləşirdi”.
Türk kitabələrində müxtəlif adlar var, məsələn: Ötükən Dağı, ÖtükənYiş və Ötükən Yer. Bu halda, Ötükən Xanqay dağlarının şərqindən Orxon çayının qərbinə qədər uzanan ərazidir, ola bilər ki, Orxon və Tula arasındakı düzənlikdə, bəlkə də hər yerdə meşə sahələri var. Ötükən Dağları Xanqay dağlarının yaxınlığındadır və bəlkə də bu silsilənin ən yüksək ərazisidir. Təbii ki, Ötükən Dağını və Ötükən Yişi eyni əraziyə aid etmək mümkündür. Anlamaq lazımdır ki, Ötükən bəzən bir anlayış kimi də işlənir və onu konkret bir əraziyə aid etmək olmaz. Bu baxımdan çöl coğrafiyasında Ötükənin yerinin dəyişkən ola biləcəyi təhlili də çox əhəmiyyətlidir.
Hunların mərkəzi Xanqay dağları və Orxon çayı arasında yerləşən Ötükən adlanan düzənlik idi və Ötükən Dağı əsasən Xanqay dağlarında yerləşirdi. XVI əsrə qədər bu çöldə qurulan böyük Türk dövlətlərinin həmişə eyni irsi miras alması faktı Türk dövlət fəlsəfəsində öz əksini tapmışdır.
QAYNAQ: Kürşad İldırım- Hun tarixi
TƏRCÜMƏÇİLƏR: Aydan Abbasova və Çimnaz Kazımova
HƏMÇİNİN BAX: Avar xaqanlığı
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/kanadada-tehsil/
