Hökümət sistemləri- I hissə
Demokratiya və qeyri-demokratiya:
Müqayisəli siyasət – hökumətlərin, siyasi qrupların, siyasi prosedurların və vətəndaşlıqların ölkələr və müddətlər arasında necə dəyişdiyini araşdıran bir metoddur. Məsələn, Nigeriya və ya İslandiya vətəndaşı olmağınızdan asılı olaraq həyatınızın nə qədər fərqli olacağını düşünün. 130 milyondan çox əhalisi olan Nigeriya, Afrikanın ən izdihamlı ölkəsidir. Böyük Britaniyanın keçmiş müstəmləkəsi – Nigeriya 1960-cı ildən bəri müstəqildir. Nigeriya müxtəlif əhalilər üçün məskənə çevrilib: burada Nigeriya müxtəlif əhaliyə ev sahibliyi edir: burada yüzlərlə ləhcədə danışılır, həm müsəlman və xristian, həm də yerli dinlər mövcuddur.
Zəngin mənbələrə sahib olmasına baxmayaraq, Nigeriya BMT təşkilatları tərəfindən aşağı gəlirli ölkə kimi qiymətləndirilir. Nigeriyalıların həyat ömrü 50 ildən azdır və əhalinin yüzdə 50-dən azı orta məktəbdə oxuyub. Siyasi baxımdan, Nigeriyada müstəqillikdən bəri vətəndaş müharibəsi və avtoritar hökümət olub. İndiki prezident Umaru Musa Yar ’Adua, 2007-ci ilin mayında, bir çox müşahidəçi tərəfindən qeyri-düzgün və şübhə doğuran seçkilərin ardından sonra hakimiyyətə gəldi.
İslandiya Avropanın ən kiçik ölkələrindən biridir. Ərazisi Virginiya Şatatı qədərdir və əhalisi 1 milyondan azdır. Etnik və dini bölgülər demək olar ki, yoxdur. Vətəndaşların çoxu Norveç və ya Kelt soyundandır və əhalinin yüzdə 95-i protestantdır. İslandiya 930-1262-ci illərdə müstəqil bir ölkə idi. 1380-1918-ci illərdə Danimarka tərəfindən idarə olunurdu və 1944-cü ildə burada tam müstəqillik quruldu. İslandiya savadlılıq dərəcəsi (əhalinin yüzdə 99-u) və ömür uzunluğu (kişilər üçün 76 il, qadınlar üçün 81 il) ilə dünyanın ən yüksək ölkələrindən biri olan demokratiyadır. İslandiyanın ən son qanunvericilik seçkiləri 2007-ci ilin may ayında keçirildi və beş partiya ölkənin bir palatalı milli parlamentində yer qazandı.
Bu misaldan da göründüyü kimi, bir ölkəni digərindən ayıran potensial fərqlər olduqca diqqətəlayiqdir. Bu fəsildə politoloqların müqayisəli təhlillər yolu ilə müxtəlif siyasi sistemlərin məntiqini anlamağa çalışdıqları bəzi yollar araşdırılır. Konkret olaraq, bu fəsildə ABŞ və digər ölkələri müqayisə edirik. Bu müqayisə bizə yalnız ABŞ və digər ölkələri deyil, həm də dünya siyasətinin daha geniş öyrənilməsinin tərkib hissəsi kimi rolunu anlamağımıza kömək edə bilər. Bu cür müqayisələr ABŞ siyasətini təcrid vəziyyətində görməməyimizə kömək edir, digər sistemlərlə əlaqəsi yoxdur və ya təhlil üçün daha böyük müqayisəli çərçivələrdə hər hansı bir kontekstual əsas yoxdur.
Demokratiya axıcı və dəyişkən idarəetmə prosesi kimi:
Ölkələri müqayisə etməyin ən əsas yollarından biri hökumətləri demokratik və ya qeyri-demokratik olaraq təsnif etməkdir. Demokratik hökumətlər xalqın və hökumətin əlaqəli olduğu hökumətlərdir; başqa sözlə, insanlar özləri özlərini idarə edirlər. Demokratiya sözünün mənşəyi bu əlaqəni ortaya çıxarır: Demokratiya qədim yunan dilindəki demos (‘insanlar’’) və kratein (‘’idarə etmək’’) ’sözlərinin birləşməsidir. Demolar və hökm sürəti, xalqın dövlət məmurlarını seçmək və rədd etməkdə sərbəst olduqları seçkilərlə bir araya gəldikdə, (demolar hökuməti formalaşdırır və təsir göstərir) insanlar arasında seçkilər arasında hökumətə davamlı giriş və mənfəətlərini əks etdirən qanun və siyasətlərin qəbul edilməsi, özünü idarə edən insanlar, o zaman xalq və hökumətin giriş və çıxış baxımından bir-birinə bağlı olduğu açıqdır (hökumətdən çıxan və demoların həyatını təsir edən qanunlar və siyasətlər demoların təyin etdiyi demoların marağını əks etdirir). Belə hallarda hökumətin demokratik olduğu aydındır.
Bununla birlikdə, politoloqlar aktual hökumətləri öyrənərkən və müqayisə edərkən mükəmməl demokratiyanın az sayda halının mövcud olduğunu tez bir zamanda aşkar edirlər. Belə hallarda politoloqlar demokratiya dərəcələrindən danışmağı çox vaxt faydalı hesab edirlər. Bu baxımdan demokratiyanı faktiki ölkələrin müxtəlif dərəcələrə uyğunlaşa biləcəyi bir müddət və ya tənzimləmə məcmuəsi kimi düşünə bilərsiniz. Ölkələr müxtəlif dövrlərdə demokratiyaya doğru və ya ondan uzaqlaşaraq keçid mərhələsində ola bilərlər. Üstəlik, bir baxımdan demokratik görünə biləcək bir hökumət, digər bir tərəfdən qeyri-demokratik görünə bilər. Bu mürəkkəblikləri nəzərə alaraq, demokratiya, ayrı-ayrılıqda, yəni demos-kratien əlaqəsinin ayrı-ayrı komponentlərini təcrid edən baxımdan düşünmək faydalıdır. Konkret olaraq demokratiya beş komponentdən ibarətdir: İştirak, plüralizm, inkişaf, müdafiə və performans.
Dövlət məmurlarının seçilməsində iştirak, insanların hökumətləri ilə əlaqələndirilməsinin ən açıq yollarından biridir. Həqiqətən, bütün seçkili vətəndaşların səs vermək, təşviqat aparmaq, mübahisə etmək və başqa şəkildə iştirak etmək azadlığı olduğu seçkilər demokratik siyasətin əsas elementidir. Seçkilərdə seçicilər sərbəst şəkildə alternativ partiyalar və namizədlər arasından seçim edərək çox sayda səs versəydilər, demokratiyanın bu komponentindən bir ölkə olduqca demokratik görünürdü. Bunun əksinə olaraq aşağı seçici iştirakı, bəzi qrupların həddindən artıq nüfuzdan istifadə etdikləri korrupsiya seçkiləri, hakim bir partiyanın və ya qrupun nəticəni saxtalaşdırdığı saxta seçkilər və ya seçkilərin olmaması, iştirak baxımından demokratiyanın aşağı səviyyədə olduğunu göstərir.
QAYNAQ: Ellen Grigsby- Analyzing Politics
TƏRCÜMƏÇİ: Aysel Əzizova
HƏMÇİNİN BAX: Progeriya – Hutchinson- Gilford
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/yeni-tehsil-ili/
