Ginandromorfizm

Drozofil milçəyində və başqa həşəratlarda bədənin bir tərəfi dişi, digər tərəfi erkəklik əlamətləri olan fərdlər müşahidə edilmişdir. Bu cür mozaikliyin-kinandromorfizmin meydana çıxmasının mexanizmini izah etmək çətin deyildir. X xromosomundan birində iki ressesiv gen-ağgözlülük Wm­ ++ və minatür (xırda) qanadlılıq (t), o birində bunların dominant allelləri yerləşən dişi ziqota Wm ilk bölünərək iki blastomer əmələ gətirdikdə normal hallarda cüt xromosomlar özlərini hasil edərək 4 xromosom meydana gəlir. Bunlardan ikisi bir blastomerə, ikisidə o biri blastomerə keçir. Lakin bəzən əmələ gələn 4 xromosomdan biri (dominant genlər daşıyan) itir və blastomerdən birinə iki x xromosomu, o birinə isə bir x xromosomu keçir. İki x xromosomu olan blastomer normal bölünmə yolu ilə inkişaf edib orqanizmin dişi hissəsini, bir xromosom düşən blastomerdən isə erkək hissəsini əmələ gətirmiş olur. Bir x xromosomu ilə ressesiv gen keçmiş bədən hüceyrəsində ağgöz və xırda qanad erkək cinsiyyət əlamətləri meydana çıxır. Lakin iki x xromosomu keçmiş Wm­ ++ hissədə qırmızıgözlü və normal qanadlı dişi əlamətləri inkişaf edir. Bir xromosomda yerləşmiş ressesiv genin o biri xromosomda onun qarşısındakı gen dominant olduqda, onu böyük hərflə də yazmaq olar və ya bunun əvəzinə + işarəsi qoymaq kifayyətdir.

Ginandromorfizmin əmələ gəlməsi mexanizmini başqa mülahizə ilə də izah edirlər. Belə mülahizə edirlər ki, bəzən yumurta hüçeyrəsi iki nüvəli olur. Bu nüvədən bir x xromosomu daşıyan spermatozoidlə, o biri isə y xromosomu daşıyan nüvə ilə mayalanır. Nəticədə iki nüvəli yumurtadan əmələ gəlmiş ziqota iki blastomera bölünəndə onlardan birinə xx xromosomları, o birinə isə xy – xromosomları düşür. XX xromosomları düşən blastomerdən orqanizmin dişi tərəfi, XY düşən blastomerdə isə erkək tərəfi inkişaf edir. Beləliklə, kiandromorf orqaniza meydana gəlir. İstər intersekslərin, istərsə də kiahdromorfların öyrənilməsinin cinsiyyətin genetik cəhətdən isahı üçün müəyyən əhəmiyyəti vardır. Nəticədə deyə bilərik ki,cinsiyyətin təşəkkülündə, formalaşmasında çinsiyyət xromosomlarının çox hallarda x və bəzi hallarda isə y xromosomlarının böyük rolu vardır.

• Ginandromorfizm orqanizmin anomaliyalı inkişafıdır. Eyni bir orqanizmdə bədənin ayrıayrı böyük hissələrində həm erkək, həm də dişi fərdə aid genotip və əlamətlər formalaşır.
• Ginandromorfizm yumurtahüceyrənin yetişmə prosesində cinsiyyət xromosomlarının düzgün olmayan paylanmasının nəticəsində yaranır.
• Yumurtahüceyrənin yetişməsi, mayalanması və ziqotun bölünməsi proseslərinin pozulması bütövlükdə ginandromorfizmin inkişafına səbəb olur.
• Ginandromorflara çox nadir hallarda  rast gəlinir, lakin onlar mövcuddur.
• Ginandromorfizm hadisəsi – cinsi dimorfizm yaxşı inkişafetmiş növlər arasında çox aydın şəkildən görünür.
• Ginandromorfların müxtəlif tipləri məlumdur: lateral, ön-arxa və mozaik.
• Lateral ginandromorfizm zamanı bədənin uzunuluğu boyunca sağ yarım hissəsi dişi cinsin, sol yarım hissəsi isə erkək cinsin əlamətlərinə malikdir. Bu, yalnız xarici əlamətləri deyil, cinsiyyət orqanlarını da əhatə edir.
• Ön-arxaginandromorfizm zamanı bədənin ön hissəsi erkək, arxa hissəsi isə dişi fərdin əlamətlərinə malikdir.
• Ginandromorfizmin bu tipində müxtəlif cinslərə aid əlamətlərin birinciyə nisbətən tam əksinə yerləşməsi də mümkündür.
• Mozaik ginandromorfizm zamanı isə bədənin çox hissəsi bir cinsin əlamətlərini daşıyır, az bir hissəsində isə əks cinsin əlamətləri vardır.
• Ginandromorfizm zamanı cins ilə ilişikli resessiv genlərin təsiri heteroziqot fərdlərdə yalnız bədənin bir tərəfində (lateral) üzə çıxa bilər.
• Ginandromorfların əmələ gəlməsi ziqotun birinci bölünməsi zamanı hər hansı bir amilin təsirdən blastomerlərinbirində əlaməti idarə edən genin mutasiyası və ya bu genin lokusununyerləşdiyi X-xromosomunitirilməsi ilə əlaqədardır.
• Lateral ginandromorfizm dişi fərdin inkişaf edəcəyi ziqotun birinci bölünməsi zamanı iki blastomerin birində X-xromosomun itirilməsi hesabına yaranır. Belə ziqotdan inkişaf edən orqanizmin bədəninin sol yarısının hüceyrələri XX kariotipli, sağyarısı X-kariotipli olacaq.
• Əgər eliminasiya ziqotun ikinci bölünməsindən əmələ gələn dörd blastomerdən birində baş verirsə, dişi fərdin bədəninin yalnız 25% -də erkək cinsin əlamətlərini daşıyan hüceyrələr olar.
• Embrionun somatik hüceyrələrinin birində X-xromosomlardan birinin eleminasiyası nə qədər gec baş verirsə, dişinin bədənində erkək fərdə məxsus toxumanın tutduğu sahə bir o qədər az olur.
• Ziqotun 4, 8, 16, və s. blastomer mərhələlərində X-xromosomun hüceyrələrin birində  itməsi bütün hallarda mozaik ginandromorfizmə səbəb olur.
• İnsanda çoxsaylı xromosoma berrasiyalarının və hormonların təsirindən ginandromorfizm formalaşır.
• Sadə quruluşlu orqanizmlərlə müqayisədə, qadın (XX) və kişi (XY) genomlu hüceyrələrin insanın bədəninin müxtəlif hissələrində sektorlar üzrə (ön, arxa, lateral, mozaik) yerləşməsi fenotipdə kəskin şəkildə görünmür.
• İnsanda ginandromorfizmin müxtəlif variantları daha çox X, bəzənY-xromosomlarda başv erən quruluş və say aberrasiyaları ilə əlaqədar formalaşır. ÜST-nın məlumatına görə, Dünyada əhalinin 2%-i interseks variasiyalarla doğulur.

Ginandromorf canlıların görünüşündə həm kişi, həm də qadın xüsusiyyətlərini birlikdə göstərən orqanizmlərdir. Orqanizmin bədəninin bir hissəsi kişidir, digər hissəsi isə qadın fərdinə bənzəyir. Sadə dillə desək, ginandromorf qismən kişi və qismən qadın məxluqdur və bu iki bədən hissəsi fiziki cəhətdən çox asanlıqla fərqlənir. Ginandromorf canlıları təbiətdə çox nadirdir. Ginandromorf xüsusiyyətlərinə kəpənəklər, güvə, xərçəng və xərçəng kimi xərçəngkimilərdə, quş növləri və bəzi digər böcək növləri də rast gəlinir. Ginandromorfizm məməlilərdə görülmür. Nə qədər baş verdiklərini təxmin etmək olduqca çətindir, çünki cinsi dimorfizmin daha az ifadə edildiyi növlərdə onlar tez-tez fərqlənmirlər. Ginandromorfların ağcaqanadlarda, meyvə milçəklərində və digər böcəklərdə də olduğu bildirilir. Kişi və qadın qanad rənglərinin və naxışlarının əhəmiyyətli dərəcədə fərqli olduğu kəpənək növlərində də daha asanlıqla fərqlənirlər.

İkitərəfli jinandromorf xərçəngi Homarus gammarus erkən inkişafda baş verən, lakin cinsiyyətlə əlaqəsi olmayan kiçik bir xromosomal anormalliyin nəticəsi ola bilər. Alberta Universiteti Richard Palmer: Ginandromorfizm, mayalanmadan qısa müddət sonra hüceyrələrin bölünməsindəki bir səhv səbəbindən inkişaf edir. Mitoz problemi səbəbi ilə cinsi xromosomlar düzgün ayrılmır və nəticədə həm kişi, həm də qadın quruluşları inkişaf edir. Burada inkişaf edən hər iki bədən hissəsi, cinsi dimorfizmə görə fiziki olaraq bir-birindən asanlıqla fərqlənir. Ginandromorflarda ikitərəfli asimmetriya ola bilər – bir tərəf qadın və bir tərəf kişi. Alternativ olaraq, kişi və qadın toxumalarının paylanması təsadüfi ola bilər. Ginandromorfların bütün ölçüləri iki fərqli cinsin mozaikasına bənzəyir. Bu xüsusiyyətə sahib bəzi canlılar kəşf olunsa da, onların sayı çox azdır və səbəblərini izah etmək üçün kifayət qədər akademik tədqiqat yoxdur. Ginandromorf canlıları hermafrodit deyil. Bu canlıların hər iki cinsin cinsiyyət orqanlarına sığınmaqdan fərqli bir vəziyyəti olduğu bilinir. Başqa sözlə, bədənlərinin hər iki yarısı fərqli bir görünüşə sahibdir.

Yarısı kişi və yarısı qadın məxluqlar haqqında xəbərlər daha əvvələ aiddir. Bu xüsusiyyətlər 1752-ci ildə İngiltərədəki bir xərçəngdə müşahidə edildi. O vaxtdan bəri elm adamları bu siyahıya xərçəng, tırtıl, kəpənək, arı, ilan və bir çox quş növü əlavə etdi. Bu canlıların nə qədər yayqın olduğuna dair çox məlumat yoxdur. Edinburq Universitetindən Michael Clinton’a görə, quşların milyonda biri bu şəkildə inkişaf edir. Bu günə qədər heç məməlilərdə görülməmişdir. Ancaq bunun məməlilərdə görüləcəyinə dair bir proqnoz yoxdur. 2008-ci ildə İllinoysda bir müəllim tərəfindən diqqət çəkilən şimal kardinal quşun yarısının erkəklərdə görülən parlaq qırmızı lələklərə, digər yarısının da dişilər kimi boz lələklərə sahib olduğu, sanki düz ortada kəsildiyi müşahidə edildi. Cins ayrı-seçkiliyi insanlarda cinsi xromosomların tərkibi ilə müəyyən edilir. Erkəkdə bir X və bir Y xromosom (XY), dişidə iki X xromosom (XX) var. Ancaq bu proses digər canlılarda bir qədər fərqlidir. Məsələn, quş ətinin erkəklərində iki Z xromosomu (ZZ), dişilərində Z və W xromosomu (ZW) var. Ginandromorfizmi olan toyuqlardan birində (genlərini araşdırdıqları zaman) edilən bir araşdırmada, toyuğun bir tərəfində ZW, digər tərəfində ZZ olduğu aşkar edildi. Sanki qardaş əkizləri olan iki toyuq düz ortada birləşir. İnsanlar bəzi ginandromorfların yayılmasına da təsir göstərə bilər. Məsələn, Fukusima nüvə stansiyası fəlakətindən əvvəl Yaponiyada ginandromorph kəpənəklərinə rast gəlinməməsinə baxmayaraq, bu fəlakətdən sonrakı 16 ayda altı belə ginandromorph kəpənəyi görüldü. Tədqiqatçılar Rusiyadakı Çernobıl nüvə fəlakətindən sonra bir çox ginandromorfik kəpənəklərlə qarşılaşdılar. Bir sözlə, radiasiyanın bu tip ginandromorfun əmələ gəlməsində təsiri ola bilər. Ancaq bu mövzuda qəti və ya kanıtlanmış bir əlaqə tapılmadı.

YAZAR: Rüstəmli Ləman

Həmçinin bax: Fransa inqilabı

Həmçinin bax: turaz.org/tarix-institundan-aciqlama/