Fransa inqilabı- I hissə
FRANSIZ İNQİLABININ SƏBƏBLƏRİ:
1788-ci ilin yayında, bir çox sahələrdə məhsuldarlıq pis oldu və bunun ardınca olduqca sərt bir qış gəldi. Kəndlilər
bir sıra qiyam qaldırdılar. Qiyam o ilin payız və qış aylarında və 1789-cu ilə qədər davam etdi. Aclıq və yoxsulluqdan ümidsiz qalan kəndlilər taxıl anbarlarını qarət etdilər və məhsulu öz aralarında payladılar, taxıl satıcıları taxıllarını əlverişli qiymətlərlə və ya “ədalətli qiymətlərlə” satmağa sövq edildi. Çörək qıtlığı səbəbilə çox yerdə qarışıqlıqlar var idi. Hakimiyyət üsyanı yatırsa da güc, burada və orada alovlanmağa davam etdi. İnsanlar pis məhsullardan və təbii fəlakətlərdən həddindən artıq narahat olurdular. Bu ilk dəfə baş vermirdi.
Əvvəllər səlahiyyətlilər geniş yayılmış narazılığın qarşısını almağa müvəffəq olmuşdular. Ancaq 1788-1789-cu illərdə mümkün deyildi. Bu həyati tarixi amillər həmin il Fransız İnqilabının yolunu açdı.
Fransa, buna baxmayaraq Avropanın ən varlı və ən güclü lkələrindən biri idi, iqtisadiyyatında daha çox verginin bərabərliyi ilə bağlı çətinliklərlə qarşılaşdı. Ümumiyyətlə Fransızlar daha çox siyasi azadlığa və daha aşağı dərəcələrə sahib idilər. Yenə də XVI Luis, onun nazirləri və fransız zadəganları bütün Fransa daxilində rəzil oldular. Çünki vergilər kəndlilər üçün çox ağır idi.
Fransadakı ‘Ansiyen Rejimi’ nin sərtliyi də onun azalmasına qismən cavabdeh ola bilər. Getdikcə artan tacirlərin, varlı fermerlərin və maaşlıların və maarifçi filosofların fikirlərindən irəli gələn ziyalılar aristokratlar üçün böyük problem yaratdılar. İnqilab irəlilədikcə hakimiyyət kral ailəsindən və yaxşı doğulanlardan qanunverici orqanlar kimi daha səlahiyyətli siyasi qurumlara ötürüldü. Ancaq keçmiş müttəfiq respublikaçı qruplar arasındakı fikir ayrılıqları böyük düşmənçiliyə və qan tökülməsinə səbəb oldu. Getdikcə çox sayda Fransa vətəndaşı Volter, Dennis Diderot, Turgot və digər maarifçi filosofların və sosial nəzəriyyəçilərin irəli sürdükləri ‘bərabərlik’ və ‘fərdin azadlığı’ fikirlərini mənimsəmişdi. Amerika İnqilabı, bir hökumətin necə idarə olunmalı olduğu barədə Maarifçilik fikirlərini tətbiq etmək mümkün olduğunu ortaya qoydu. Fransızların əksəriyyəti öz hökumətlərinin qeyri-demokratik perspektivinə doğru düşmənçiliklərini göstərməyə başladılar. Azadlıq üçün təzyiq göstərdilər, Roma Katolik Kilsəsinə qarşı çıxdılar və zadəganların imtiyazlarını qınadılar.
1787-1789-cu il həm də sənaye və ticarət ehtiyacları ilə qeyd olunur. Bir çox kəndlinin qışda istehsal vahidlərində işləyərək ya da müvəqqəti tikinti işlərindən və ya digər yaşayış vasitələrindən istifadə etmək üçün şəhərlərə köçərək gəlirlərini artırmaq imkanları məhrum edildi. Avara şəhərlər və magistral yollar quruya çıxdı. Bənzər probləmlər əvvəllər istehsal vahidlərində, inşaat işlərində və ticarətdə baş vermişdi. 1788-1789-cu illər arasında bütün ölkədə
bir uyğunsuzluq ruhu var idi və çox yaxınlaşacaq bir dəyişikliyin zəruriliyi barədə israrlı bir söhbət var idi. Şübhəsiz ki, nə sənaye və ticarətdəki ağır vəziyyət, nə də 1788-ci ilin pis məhsulu bu dövrdə Fransada baş verən inqilabi böhranın arxasında duran amillər rolunu oynadı. Yalnız dərin köklü bir böhranın başlanmasına kömək etdilər.
Hökm sürən nizamla ümummilli qarşıdurmaya səbəb olan ən əhəmiyyətli fakt, indiki feodal avtoritar ictimai nümunələrin artıq ölkənin iqtisadi, sosial və siyasi inkişaf mərhələsi ilə uyğunlaşmaması idi. Satışa qoyulmuş ‘Üçüncü Mülkiyyət’ Fransız əhalisinin yüzdə 99’unu təşkil edərkən, aristokratlar və ruhanilərdən ibarət olan elit siniflər qalan hissəni meydana gətirdi. Buna baxmayaraq, bütün xalq bu sayca laqeyd elit siniflər tərəfindən idarə olunurdu. Kəndlilərin təri ilə inkişaf edən bu kübarlar tamamilə xəzinədən asılı idilər. İstehsalda heç bir rol oynamadılar və kral üçün əsas dəstək mənbəyi oldular. ‘Üçüncü Mülk’ heterojen bir sinfi təmsil etmədi.
Əhalinin böyük bir hissəsini təşkil edən kəndlilərdən və siyasi hakimiyyətə can atan iqtisadi cəhətdən güclü orta təbəqədən ibarət idi. Kəndlilər, torpaq sahiblərinin, ruhanilərin və monarxın ciblərini doldurmağa xidmət edən sonsuz tələblərlə onları istismar edən və təqib edən bir sistemin sərt basqın qulları idilər. Nəticədə, demək olar ki, bu qəsəbə kasıbdır – yoxsulluqdan əziyyət çəkən fəhlələr və sənətkarlar hər hansı bir hüquqdan məhrum edilmiş və imtina həyatı sürmək məcburiyyətində qalmışlar. Ortaq məqsəd və maraqları bölüşmədilər. Bununla birlikdə, siyasi hüquqlara və hakim sistemdə islahatlara can atan fərqli təbəqələrin təmsilçilərini yenidən toplamaq qərarına gəldilər ki, elit təbəqələrə qarşı çıxsınlar.
Orta siniflər, kəndlilər və işçi qüvvəsi avtokratik kralların hakimiyyətinə və feodal ictimai quruluşa qarşı idilər.
Hakim sosial quruluş, siniflərinin rifahı və ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqəsiz idi.‘Üçüncü Mülk’ üzvlərinin bildikləri və ya bilməmələri, ölkə artıq böyük bir tarixi irəliləməyə hazır idi. Şübhəsiz ki, feodalizmdən kapitalizmə doğru bir dəniz dəyişikliyi olacaq və bu dövrdə cəmiyyətin daha inkişaf etmiş və liberal bir formasını simvollaşdırırdı. Nəhayət, vəziyyəti təhlil etdikdə, o dövrün təhlükəli sinif qarşıdurmalarının həqiqətən bir dəyişiklik yaratdığını görür. Səlahiyyətlər mövcud ictimai quruluşun dərin və mürəkkəb bir hissəsi olduğu üçün səlahiyyətlilər xalq iğtişaşlarının artan tendensiyasını dayandıra və hətta idarə edə bilmədi. Beləliklə, tarixi Fransız İnqilabı qaçılmaz oldu.
Fransız inqilabının səbəblərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
1. İqtisadi faktorlar:
1780-ci illərdə , Fransa kralı XVI Luis iqtisadi böhranla qarşılaşdı. Əhalinin yoxsulluqdan əziyyət çəkən təbəqələri aclıq və qidalanma problemi ilə qarşılaşdı. Fransa artıq pis məhsul və ərzaq məhsullarının bahalaşması ilə üzləşirdi. Kənd yerlərindən böyük əhali mərkəzlərinə toplu qidaların göndərilməsinə mane olan zəif nəqliyyat sistemi vəziyyəti daha da pisləşdirdi. Bütün bu amillər fransız inqilabına səbəb olan illərdə fransız cəmiyyətinin sabitsizliyi böyük dərəcədə təsir etdi. Bir çoxu əvvəlki hökmdarların mübarizə apardığı və Fransanın amerikan inqilabi müharibəsindəki iştirakından qaynaqlanan maliyyə təzyiqi, Fransa üçün yaxın inqilabla nəticələndi. Milli borc təxminən iki milyard insanın həyatına bərabər idi. Cəmiyyət üçün bir yük olan böyük müharibə borcu Fransa üçün Şimali Amerikadakı müstəmləkələrini itirəndə pisləşdi. Böyük Britaniyanın ticarət səhnəsində hakim olmağa başladığı vaxt, Fransa səriştəsiz və köhnəlmiş maliyyə sistemi sayəsində milli borcun öhdəsindən gələ bilmədi.
Kütlə hökumət monarxiyasına qarşı:
İnsanların əksəriyyəti hiss edirdi ki, onlar kraldan uzaqlaşıblar və kral orta təbəqənin qarşılaşdığı çətinliklərə əhəmiyyət vermir. Nəzəri olaraq XVI Luis bir monarx idi, lakin praktik olaraq o qərarlar qəbul etməkdə tərəddüd
etdi və qarşılaşdığı zaman geri çəkildi. O hökumətin xərclərini azaltsa da, parlamentdəki rəqibləri çox ehtiyac duyulan islahatları keçirmək üçün göstərdiyi səylərə mane oldu. Kral Luisin siyasətinə müqavimət göstərənlər,hökuməti və məmurlarını qınayanlar və beləliklə xalqı krala qarşı ayağa qaldıranlar broşüralar paylayaraq kral hakimiyyətini daha da təhdid etdilər.
İntellektual yüksəliş:
Narazılıq və istəkləri əhatə edən bir çox digər amil maarifləndirmə ideallarının yüksəlməsi ilə diqqət mərkəzində olmuşdur. Xalq krallıq hakimiyyətinə nifrət edirdi. Kəndlilər, fəhlələr, burjuaziya zadəganlar tərəfindən sevilən ənənəvi senyor hüquqlarına acı münasibət bəsləyirdilər. Onlar dövlət idarəçiliyi və qurumlara qarşı kilsənin təhqirindən incidilər. Onlar din azadlığına can atırdılar. Yoxsul kənd ruhaniləri kübar yepiskoplara nifrət edirdi. İnsanlar sosial, siyasi, iqtisadi bərabərliyə və xalq hakimiyyətinə can atırdılar. Onlar səhvən pul xərcləyən və avstriyalıların casusu hesab edilən kraliça Mari Antonette-yə nifrət edirdilər. Başqaları arasında xalqın nümayəndəsi kimi görünən Cəkes Neckar-ı vəzifədən uzaqlaşdırdığına görə krala qarşı qəzəb var idi.
Fransa inqilabı dövründə bir neçə hadisə baş vermişdir. Bu hadisələrin hər biri bir-biri ilə sıx bağlıdır.
1789-cu ildə Baş Ştatlar:
Sadə şəhər və kənd əhalisi əvvəlki həyatlarını yaşamağa hazır olmadıqlarını və bacarmadıqlarını anladılar. Ölkənin liderləri, kral və imtiyazlı şəxslər də ölkəni indiyə qədərki kimi idarəedə bilmədiklərini göstərdilər. Dövlət xəzinəsi qarışıqlıq içində idi. Kral və ilk iki silk məxariclərində israfçılığa yol vermişdi və dövlət xəzinəsi ciddi maliyyə böhranı ilə üzləşirdi. Artıq imperiyanın təcili ehtiyaclarını ödəmək üçün bir yolu qalmamışdı.
Vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün edilən bir sıra təşəbbüslərdən sonra Kral hər üç silkdən nümayəndəsi olan, 175 ildirki Fransada çağırılmayan Baş Ştatları çağırmağa məcbur oldu. Baş Ştatlar üç silkə bölünmüşdü- I silk olan ruhanilər,
II silk zadəganlar və Fransanın qalan əhalisindən ibarət olan III silk. 1789-cu ilin yazında ölkənin bir çox yerində artan kütləvi narazılığa və geniş ictimai üsyana görə Baş Ştatlar mayın 5-də Versalda açıldı. Baş Ştatların köməyi
ilə kral XVI Luis və onun zadəganları xalqın inamını geri qazanmaq, üsyanı yatırmaq və dövlət xəzinəsini doldurmaq üçün lazımi maliyyə yardımı almağı ümid edirdilər. Bunun əksinə olaraq III silk Baş Ştatlardan çox şey gözləyirdi. Onlar məclis vasitəsilə ölkədə ciddi siyasi dəyişikliklər edilməsini ümid edirdilər. Əvvəldən etibarən Baş Ştatlarda
III silk və iclasın necə aparılmasına və səs vermə üsuluna rəhbərlik edən yuxarı təbəqə arasında fikir müxtəlifliyi var idi.
III silk nümayəndələri iyunun 17-də özlərini Milli Məclis adlandırdılar və digər mənsəb nümayəndələrindən onların təşəbbüslərinə dəstək vermələrini istədilər. Qəbuledilən bu cəsarətli qərardan sonra artıq Milli Məclis Fransa xalqının baş nümayəndə və qanun verici orqanı idi. Buna baxmayaraq kralın bu addımı qəbul etməkdən imtina etməsi zadəganlar tərəfindən dəstəkləndi. İyunun 20-də saraya girmək qərarı qəbul edildi. Amma Milli Məclis deputatları krala tabe olmağın tərəfdarı deyildilər. Əvvəllər sadə əhalinin tennis kortu kimi istifadə etdiyi geniş məkanın demək olar ki, boş tapılmasısa da xalqı izdihama davam etməyə cəsarətləndirdi, onlar məclisi burada yenidən açdılar. 20 iyunda tennis kortundakı bu unudulmaz görüşdə Milli Məclis deputatları konstitusiya qəbul edilənə və təstiqlənənə kimi nə dağılışmayacaqlarını, nə də hər hansısa hesabata görə işlərini dayandırmayacaqlarını bildirdilər.
Ən son Baş Ştatlar 1614-cu ildə bir araya gəlmişdi, hər silkin səs vermə haqqı var idi və 2 silk 3-cünün qərarını ləğv edə bilərdi. Fransa parlamenti dövlətin nəticələri manipulyasiya edərək məclisə qarşı hiylə işlədə biləcəyindən qorxurdu. Buna görədə onlar silkləri 1614-dəki kimi təşkil etməyə ehtiyac duydular. Yerli məclisin qərarı 1614-dəki hər üzvün bir səs haqqı olması və III silkin üzvlərinin iki qat artırılmasından fərqlənirdi.
Seçkilər 1789-cu ilin yazında keçirildi. Ən azı 25 yaşı olan, III silkin kişi cinsinə mənsub, Fransa vətəndaşı olanlar,
səs vermənin keçiriləcəyi yerdə yaşayan və vergilərini ödəyən nümayəndələri səs verməli idi.
QAYNAQ: Venkateshwara Open University- History of Europe ( 1453- 18815 )
TƏRCÜMƏÇİLƏR: Arzu Oruclu, Zəhra Dadaşzadə və Nərmin Ələsgərova
HƏMÇİNİN BAX: Paleolit dövrü
HƏMÇİNİN BAX: tehsilim.org/azerbaycan-ile-turkiye-arasinda-pese-tehsili-sahesinde-emekdasliga-dair-protokol-imzalanib/
