Feromonlar, Menstruasiya dövrünün sinxronizasiyası

Feromonlar* bədənimizdən sərbəst buraxılan hormonlardır. Bu yazıda feromonlar və onların növləri haqqında danışacağıq və onların təkamül əhəmiyyətindən danışacağıq. Bunu həm maraqlı, həm də mübahisəli bir nümunə ilə nəzərdən keçirəcəyik:

Əgər yataqxanada olmusunuzsa və ya uzun müddət bir çox yoldaşın yanında olmusunuzsa, qadınlarda reproduktiv dövrü müəyyən edən menstruasiya dövrünün (menstrual dövrünün) bir müddət sonra sinxronizasiya olunduğunu (əlbəttə ki, dostlarınızla açıq danışırsınızsa) görə bilərsiniz.

Bu mövzu uzun müddət psixoloqlar, bioloqlar və təkamül bioloqları tərəfindən böyük maraq doğurdu. Bu gün bu məsələ hələ də ciddi şəkildə müzakirə olunur və nəticə çıxarmaq olmur. Bununla birlikdə, bu məqalədə bu feromenin mümkün təsirlərini və təkamül ilə maraqlı əlaqəsini təhlil etmək istəyirik. Düşünürük ki, bu mövzu məqaləmizin əsas mövzusu olan feromonları anlamaqda və hələ müzakirə olunan bir mövzunun təkamül təhlilinin çoxtərəfli şəkildə necə aparılacağını göstərmək üçün faydalı olacaqdır. Əvvəlcə qadın yataqxanalarında çox məşhur olan bu fenomeni izah etməklə başlayaq:

McClintock effekti: Menstruasiya dövrünün sinxronizasiyası (Menstrual sinxronizasiyası)

Əvvəla, deyək ki, bu məsələ olduqca mübahisəlidir və hələlik qəti bir qərar yoxdur. Burada belə bir sinxronizasiyanın düzgün olduğunu və mümkün səbəbləri müzakirə etmək, məsələni müzakirə etmək üçün fərz edəcəyik. Ancaq belə bir vəziyyətin olmadığı açıq şəkildə sübut olunsa (hələ belə bir vəziyyət yoxdur), buradakı məlumatlar spekulyativ bir müzakirə olacaq; lakin, feromonlarla təkamül arasındakı əlaqəyə dair hər hansı bir vəziyyətdə (və digər məlum nümunələrə paralel olaraq) etibarlı ola biləcək məlumatlar olacaqdır. İlk dəfə Marthak McClintock tərəfindən 1971-ci ildə Təbiət jurnalında nəşr olunan Menstrual Sinxronizasiya və Bastırma adlı məqalədə təsbit edildi və izah edildi. Bu səbəbdən də deyirik;

McClintock 17-22 yaşlarında olan 135 qadın kollec tələbəsi üzərində çalışdı, hamısı 4 əsas dəhlizi olan bir yataqxanada qaldı. Bu insanlardan sonuna iki gün qalmış xatırlamaları istəndi (tənqid olunan, amma daha etibarlı araşdırmalar da nəticələrini təsdiqlədi). Bundan əlavə, bu qadınlardan digər kişilər və həmçinin müntəzəm təmasda olduqları kişilər soruşuldu, buna görə də bu şəxslərlə ünsiyyətin təsirini nəzərə alaraq. Həmçinin, McClintockun məqsədi qadınların tez-tez görüşdüyü qrupları müəyyənləşdirmək idi. Bunu başqa bir primat növünün dişi sürüləri kimi təsəvvür edə bilərsiniz. Hər bir canlı varlığı ümumiyyətlə daha çox vaxt sərf etdiyi bir qrupa (sürüyə) daxil olur və tədqiqatda bu qruplar müəyyən edilmişdir. Bu qrupların ümumiyyətlə 5-dən 10-a qədər qadından ibarət olduğu müşahidə edilmişdir.

Tədqiqatları nəticəsində McClintock, bu qruplardakı qadınların menstrual dövrlərinin sabitləndiyini və başqa birinin təxminən 4 gün olduğunu söylədi. Başqa sözlə, ayın 15-də və ətrafında menstruasiya başlayan qadınların aybaşı günləri qrupa uyğun olaraq dəyişdi və nümunə 25-ci günə keçməyə başladı. Menstruasiya dövrləri arasındakı fərq başlanğıcda təxminən 6.5 gün olsa da, bəzi araşdırmalarda bu fərq 4.7 günə qədər azalır; yəni döngələr birbiri ilə sinxronlaşdırılır. Bundan əlavə, McClintock, daha çox kişini daha çox görən qadınların menstrual dövrlərinin qısaldılmasını təklif etdi və bu, digər məməlilərdə gördüyümüz feromon effekti (Whitten Effect) ilə əlaqələndirilir. Ayrıca, araşdırmasının müzakirə hissəsində, McClintock, menstruasiya sinxronizasiyasını digər məməlilərdə (xüsusən siçan və primatlarda) görülən feromonlar (Lee-Boot Effect) təsiriylə əlaqələnir.

Feromonlar: Ümumi baxış
Bu hormonlar, növlərin öz fərdlərini fərqləndirməsinə, fərdin öz ailəsini ayırd etməsinə, düşmənlərini müəyyənləşdirməsinə, ananı ayırd etməsinə, əks cinsin müəyyən edilməsinə və s. imkan verir, davranışı təmin edir. Bu sistemin təsiri çox kəskindir, çünki feromonların ifraz olunduğu tər vəzilərindən (xüsusən də qoltuq və cinsiyyət bölgəsində) sərbəst buraxılan feromonların miqdarı xeyli azalmışdır; burnumuzdakı vomeronazal orqan (feromonları qəbul edən orqan) təkamül prosesində kəskin reduksiya olunub. Ancaq natamam korluq bu quruluşların hələ də işləyə biləcəyini göstərir.Feromonlar, qoltuq ətrafındakı tər vəzilərindən və cinsiyyət orqanlarımızın ətrafındakı apokrin vəzilərindən ifraz olunur. Bu kimyəvi maddələrin ifrazatı xüsusilə reproduktiv dövrlərdə artır. İnsanların mədəniyyətində mühüm yer tutan “tər qoxusu” və “ayaqlar arasındakı qoxu” anlayışlarının bir hissəsinə çoxalma
baxımından çox dəyərli olan feromonlar da daxildir.

Bu günə qədər qollarımızdan 3 fərqli feromon (androstenon, andtrostenol və androstadiyenone) ifraz olunur və cinsiyyət orqanlarımızda ifraz edildikdə alifatik turşu adlı bir qrup feromon adlanır.

Bunlardan, androstenol, insan qadınlarında tez-tez görülən feromondur. Bu feromon ifraz edən qadınlarla təmasda olan şəxslərin bu şəxsi daha “dost” və “dost” tapdıqları müəyyən edilmişdir. Üstəlik, androstenolun da cinsi əlaqə ilə birbaşa əlaqəsi var: bu qoxunu verən kişilər qadınları daha cəlbedici və daha arzuolunan tapırlar. Döllər yumurtlama zamanı (yumurta istehsalı) bu feromona daha həssas olurlar. Bundan əlavə, feromonların tərkibi də aybaşı dövriyyəsi ilə əlaqədardır: aybaşı dövrünün müxtəlif dövrlərində ifraz olunan feromonlar fərdlərə fərqli təsir göstərir. Beləliklə, yalnız androstenol üzərində aparılan tədqiqatlar, feromonların cinsiyyət baxımından nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir.

Digər tərəfdən, Androstenone maraqlı bir fizioloji dəyişikliyə səbəb olur: hər iki cinsdə dərinin elektrik keçiriciliyini dəyişdirir. Bunun səbəbi, dərinin keçiriciliyinin dərinin nəminə mütənasib olmasıdır. Başqa sözlə, bu feromona məruz qalan insanlarda simpatik sinir sistemi işə düşür və şəxs tərləməyə və həyəcanlanmağa başlayır. Buna səbəb dəridə nəm və elektrik keçiriciliyinin dəyişməsi ola bilər. Qısacası, androstenon cinsi əlaqə və sevgi zamanı duyğulara səbəb olan əsas kimyəvi maddələrdən biri ola bilər. Androstenone, androstenol kimi, kişilərin qadınlara cəlb olunmasına imkan verir.

Bütün bu korluğa baxmayaraq, feromonların hələ də çox ciddi təsiri olduğu bilinir. Məsələn, cinsi əlaqə zamanı əks cinsin tərlərini (dolayısı ilə feromonlar) iyi duya bilən şəxslərin daha yüksək zövq aldıqları və orgazm səviyyəsinə daha asan çatdıqları müşahidə edildi. Bundan başqa, feromonların təkcə çoxalma dövründə deyil, həm də çoxalma dövründən əvvəl böyük rol oynadığı məlumdur: Feromonlara məruz qalan şəxslərin cinsi fəaliyyəti bu hormonları ala bilməyən şəxslərə nisbətən daha yüksəkdir.

İnsandakı bu korluq “ifrazat” baxımından deyil, “qavrayış” baxımından olmuşdur. Beləliklə, hələ də bu feromonları ifraz etsək də, burnumuz ona daha az həssasdır. Burnumuzdakı vomeronazal orqan çox kiçikdir və onun reseptorlarının hamısı işləmir. Bunu genetik olaraq VMO genlərinin saxta-gen olması göz önündədir. Bu, təkamül biologiyasının təriflərindən birinin genetik təsdiqlənməsinin çoxsaylı nümunələrindən biridir.

Yazar: Şəbnəm Yusubova