Ətraf aləm və təbiətlə tanışlığın məzmunu
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNİN TƏLİM-TƏRBİYƏ PROQRAMINDA (KURİKULUM) ƏTRAF ALƏM VƏ TƏBİƏTLƏ TANIŞLIĞIN MƏZMUNU.
Məktəbəqədər təhsilin kurikulumun mahiyyəti və məzmunu XXI əsr insan fəaliyyətinin bütün sahələrində yeniləşmələrlə səciyyələnir. Azərbaycan təhsilinin sürətlə Avropaya inteqrasiyası təhsilin kefiyyəti məsələsini meydana çıxarır. Azərbaycan təhsil sisteminin modernləşdirilməsinin əsas strateji istiqamətlərindən biri olan təhsilin keyfiyyətinin yüksədilməsi, yeni yanaşmaların, fəal təlim metodlarının tətbiqi və onlardan səmərəli istifadənin təşkili təhsil sistemində ən vacib bir problem kimi qiymətləndirilir. Dünyanın təhsil məkanında sadəcə bilik və bacarıqlar deyil, dəyərlər, səriştələr şəxsiyyətin inkişafında mühüm atributlar kimi qiymətləndirilir və bugünkü təhsilin keyfiyyət göstəriciləri kimi qəbul edilir. Ənənəvi didaktik sistemlər sürətlə inkişaf edən həyatın tələblərinə cavab vermir. Bu səbəbdən ənənəvi didaktikada yeni meyil və istiqamətlər yaranır.
Məlumdur ki, 2004-cü ildən başlayaraq ölkəmizdə təhsil islahatının mühüm bir istiqaməti kimi kurikulum islahatları aparılır. Geniş, konseptual xarakter daşıyan bu islahatlar təhsil sahəsinin bütün fəaliyyətlərini əhatə edir. İllər ərzində gərgin əmək sərf olunan bu möhtəşəm işlər gənc nəslin təfəkküründə yeni baxış, yeni düçüncə tərzi, müstəqil həyata kamil bir insan kimi atılmaq, müstəqil həyatda ona lazım olan bacarıqlara yiyələnmək kimi müsbət keyfiyyətlərin formalaşmasına xidmət edir.
Azərbaycan Respublikasının Təhsil sahəsində islahat Proqramında deyildiyi kimi, “cəmiyyət öz gələcəyini təmin etmək məqsədilə yeni nəslin yüksək səviyyədə hazırlığına nail olmalı və buna görə də təhsil üstün inkşaf etdirilən sahəyə çevrilməlidir”. Təhsil cəmiyyətin ən zəruri komponentlərindən olub, mühüm sosial hadisə kimi inkişafın əsasını təşkil edir. Təhsilin modernləşdirilməsinin məqsədi təhsil sisteminin davamlı inkişaf mexanizminin yaradılmasından ibarət olduğundan, qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün bir sıra məsələlərlə bərabər təhsilin yuxarı pillələri kimi məktəbəqədər təhsilin müasir tələblərə cavab verən keyfiyyətlərə çatdırılması vacibdir və bu problem müasir təhsil sisteminin qarşısında duran mühüm vəzifələrdəndir.
Məktəbəqədər təhsil uşaqların intellektual, fiziki və psixoloji inkişafında, potensial imkanlarının üzə çıxarılmasında, məktəbəhazırlanmasında, onlarda mədəni keyfiyyətlərin, müstəqillik, yaradıcılıq, təşəbbüskarlıq hisslərinin və həyati bacarıqların formalaşmasında mühüm rol oynayır. Məktəbəqədər təhsil sahəsində mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması, onların səmərəli həlli, ölkəmizdə məktəbəqədər təhsilin günün tələbləri səviyyəsində qurulmasının təmin olunması məqsədi ilə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün Azərbycan Respublikası Prezidentinin 12 aprel 2007-ci il tarixli 2089 nömrəli Sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin yeniləşdirilməsi Proqramı (2007-2010-cu illər)” təsdiq edilib. Həmin proqramdan: “Bu istiqamətlərdən biri də məktəbəqədər təhsilin məzmunca yeniləşdirilməsi məqsədilə məktəbəhazırlıq baxımından uşaqların fiziki, sosial-mənəvi, estetik və psixoloji inkişafı, dərketmə və nitq qabiliyyətlərinin yüksədilməsi üzrə əsas tələbləri özündə ehtiva edən, həmçinin pedaqoji prosesin humanistləşməsini nəzərdə tutan məktəbəqədər təhsil üzrə milli kurikulum hazırlanması və müvafiq qaydada təsdiq olunmasıdır.”
2013-cü il 24 oktyabr tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı Dövlət Strategiyası”nda da;
Məktəbəqədər təhsilin kurikulumu islahatını zəruri edən səbəblər:
– Məktəbəqədər təhsildə təlimin yaddaşa əsaslanması; mövcud məktəbəqədər təhsil proqramının müasir tələblərə cavab verməməsi;
– Proqramın müəllimyönümlü və təklifyönümlü olması; Proqramda inteqrativliyin nəzərə alınmaması;
– Proqramın bilikyönümlü olması və mürəkkəbliyi;
– Kadrların yenilikləri tətbiq edə bilməmələri;
– Təlimin uşaqyönümlü olmaması;
– Tərbiyəçi-uşaq münasibətlərinin birtərəfli olması və s.
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən 16 iyul 2010- cu il tarixdə “Məktəbəqədər təhsilin dövlət standartı və proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında 137 nömrəli qərarlar qəbul edildi. Həmin sənəddə məktəbəqədər təhsil üzrə sahələr aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir:
– Fiziki inkişaf, sağlamlıq və təhlükəsizlik; Sosial –emosional inkişaf;
– Nitq, savad təlimi və ünsiyyət;
– Mədəni-estetik və yaradıcı inkişaf;
– Qavrama və ümumi bilik.
“Məktəbəqədər təhsilin proqramı (kurikulumu)” 10 iyul 2012-ci il tarixli,1329 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir, tətbiqi ilə əlaqədar müəyyən işlər görülüb və davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin proqramı (kurikulumu) sənədinə (2012-ci il) əsasən inkişaf sahələri isə:
– Fiziki inkişaf, sağlamlıq və təhlükəsizlik;
– İdrakın inkişafı;
– Estetik və yaradıcı inkişaf;
– Sosial-emosional inkişaf.
Məktəbəqədər təhsilin proqramı (kurikulumu) – Məktəbəqədər təhsilin son məqsədlərini, həmin məqsədlərə çatmaq üçün müəyyən edilən yol, forma və vasitələri, uşaq inkişafının və təliminin izlənilməsini və dəyərləndirilməsini, inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirmək mexanizmlərini özündə cəmləşdirən dövlət sənədidir. Məktəbəqədər təhsilin proqramının məqsədlərinə aiddir: Uşağın fiziki, psixi, emosional, sosial və intellektual potensialının inkişafı üçün şərait yaratmaq; uşaqların sadə əmək vərdişlərinə yiyələnməsini təmin etmək; onlarda məntiqi və yaradıcı təfəkkürün ilkin elementlərini formalaşdırmaq; istedadlı uşaqların erkən yaşdan üzə çıxarılmasını təmin etmək; onları məktəb təliminə hazırlamaq. Bu sayədə onların bir şəxsiyyət kimi formalaşmasının bünövrəsi qoyulur. Bu məqsədin reallaşdırılması üçün aşağıdakı vəzifələrin həyata keçirilməsi məqsədə müvafiqdir:
1. Məktəbəqədər dövrdə uşaqların inkişafının tənzimlənməsi.
2. Uşaqların məktəb təliminə hazırlığının məzmununun tənzimlənməsi.
3. Məktəbəhazırlığın təşkili qaydalarını təqdim etməklə keyfiyyətin təmin
olunması.
4. Məktəbəqədər təhsil sahəsində çalışan mütəxəssislərin səriştəsinin artırılması.
5. Bütün maraqlı tərəflərin (məktəbəqədər təhsil müəssisələri, ailələr, icma və s.) rollarının müəyyənləşdirilməsi ilə məktəbəqədər təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi.
Məktəbəqədər təhsil kurikulumunun strukturu
GİRİŞ
1. Məktəbəqədər təhsilin məzmunu.
1.1. Ümumi inkişaf və təlim nəticələri.
1.2. İnkişaf sahələri, ona aid ümumi inkişaf və təlim nəticələri.
1.3. İnkişaf və təlim standartları.
1.4. İnteqrasiya.
2. Təlim strategiyaları.
2.1. Təlim prosesi və onun təşkili prinsipləri.
2.2. Təlimin təşkilində istifadə olunan forma və üsullar.
2.3. İnkişaf sahələri üzrə təlimin planlaşdırılması.
2.4. Valideynlərlə əməkdaşlıq.
3. Uşaq inkişafının izlənilməsi.
3.2. Dəyərləndirmə və qiymətləndirmə.
3.3. Qiymətləndirmənin aparəlmasına verilən tələblər.
3.4. Dəyərləndirmə və qiymətləndirmənin metod və vasitələri.
Məktəbəqədər təhsilin kurikulumunun konseptual xarakteri strateji əhəmiyyət daşıyır və təhsilin məqsədlərinin (standartların), uşaqların hazırlığına verilən tələblərin (bacarıq və vərdişlərin, yaxud kompetensiyaların), məktəbəqədər təhsilinməzmunu, təşkili, qiymətləndirilməsi kimi məsələlərin əhatə olunmasını tələb edir. Məktəbəqədər təhsilin kurikulumunun hazırlanması uşaqların maraq və ehtiyaclarına cavab verən ilkin sənəddir. Təlim prosesində əldə olunacaq bütün nəticələr əvvəlcədən müəyyənləşdirilir və məzmuna gətirilir. Məktəbəqədər təhsilin kurikulumunda ilkin olaraq məzmuna yer ayrılır. Uşaqların əldə edəcəkləri nəticələr məktəbəqədər müəssisələrdə 3-4, 4-5, 5-6 yaşlar üzrə müəyyənləşdirilir. Məktəbəqədər təhsilin kurikulumu 4 inkişaf sahəsinin (Fiziki inkişaf; sağlamlıq və təhlükəsizlik; İdrakın inkişafı; estetik və yaradıcı inkişaf; sosial-emosional inkişaf) nəzərə alınması onlarda inteqrativ inkişafa imkan yaradır, təlimin yeni texnologiyalar əsasında qurulmasını şərtləndirir.
Məktəbəqədər təhsilin kurikulumu hazırlanarkən aşağıdakı prinsiplər əsas götürülmüşdür:
1. Uşaqyönümlülük uşaqlara nəyi, necə və kiminlə öyrənmək və oynamaq istədikləri haqqında seçimlər etməyə imkan yaradır. Bu yanaşma uşaqları müəyyən fəaliyyətlərə təşəbbüs etməyə, böyüklərin köməyi ilə öz yollarını müəyyənləşdirməyə istiqamət verir. Uşaqyönümlü kurikulum uşaqlara öz təcrübələrinə və onları əhatə edən ətraf mühitlə fəal ünsiyyətə əsaslanaraq yeni bilikləri əldə etməyə və bütöv şəxsiyyət kimi inkişaf etməyə şərait yaradır.
2. İnkişafyönümlülük uşaqların idrak fəallığının izlənilməsi, inkişaf səviyyələri və nailiyyətlərinin təhsil edilməsi, bilik, bacarıq və vərdişlərinin inkişaf səviyyəsinin tənzimlənməsidir.
3. İnteqrativlik məzmunun inteqrativliyi məktəbəqədər yaşlı uşaqların bütün inkişaf sahələrinin əlaqəli inkişafını təmin etmək məqsədinə xidmət edir. Standartların fiziki, sosial-emosional, idraki və estetik bacarıqların ifadə olunmasına yönəlməsidir. Məzmunun inteqrativliyi uşaqlar üçün bütün inkişaf sahələrində öyrənmə mühiti yaradır. Tərbiyəçilər həm də uşaqların maraqlarını və onların arzularını nəzərə alaraq təlim mühiti yaradır.
4. Hər bir uşağın inkişafı üçün bərabər imkanların yaradılması məktəbəqədər təhsilin səmərəliliyinin yüksədilməsi uşaqların tələb və imkanlarını nəzərə almağa, məktəbəhazırlıq mərhələsində inkişafı, tərbiyəsi və təhsili prosesini təşkil etməyə xidmət edir ki, bu zaman təlimdə hər bir uşağın inkişafı üçün bərabər imkanların yaradılması xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bütün uşaqlar üçün eyni təlim şəraiti yaradılır və pedaqoji proses onların potensial imkanlarını nəzərə almaqla tənzimlənir.
5. Milliliyin və dünyəviliyin nəzərə alınması milli və ümumbəşəri dəyərlərin qorunması və onların dialektik vəhdətinin təmin edilməsi əsasında dünyəvi təhsil sisteminin yaradılması və inkişaf etdirilməsidir.
6. Uşaqların məktəb təliminə hazırlanmasının zəruriliyi məktəbəqədər təhsilin kurikulumu uşaqların məktəb təliminə hazırlığı onlarda oxumaq həvəsinin, məktəbə müsbət emosional münasibətinin inkişaf etdirilməsi və möhkəmləndirilməsi, uşaqların məktəbə müvəffəqiyyətlə adaptasiyası olunması üçün onlarda şəxsi-sosial xüsusiyyətləri formalaşdırır. Məktəb təliminə hazırlığının əsas məqsədi uşaqların tələb və imkanlarını nəzərə almaqla, onların inkişafı, tərbiyəsi və təhsili prosesini təşkil etməkdir və məktəbəqədər təhsilin təhsilin kurikulumu layihəsində də bu kimi mühüm məsələlər xüsusi olaraq nəzərə alınmış və sənəddə ümumi təlim nəticələrinin reallaşmasına xidmət edən məzmun standartları, təlim strategiyalar və dəyərləndirmə uşaqlarınn məktəb təliminə hazırlığı keyfiyyətini yüksədilməsinə xidmət edir. Məktəbəqədər təhsilin kurikulumunun məzmunu sistemli xarakter daşıyır. Məlumdur ki, istək, maraq, şəxsi səy və müstəqil axtarıcılıq qabiliyyəti olmadan insanın inkişafı mümkün deyil. İnkişaf müxtəlif fəaliyyət növlərində aktiv surətdə iştirak etməklə, bacarıq və qabiliyyətlərə yiyələnmək prosesində baş verir. Təlim hər şeydən əvvəl uşaqları elmlərin əsasları ilə dərindən silahlandırmağa, əqli və praktik fəaliyyətləri üçün bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmələrinə xidmət edir.
Məktəbəqədər təhsilin kurikulumunun tərkib hissələri arasında standartlar baza rolunu oynayır. Ümumi məzmunun hər yaş qrupu üçün əsas və alt-standartların təkmilləşdirilməsi zamanı bu qənaətə gəlindi ki, hər bir istiqamətin ümumi məzmunu, əsas məzmun standartları və əsas standartlara daxil olan altstandartlar arasında qarşılıqlı əlaqələr, onların mənaca bir-birini tamamlaması vacibdir. Məktəbəqədər təhsilin kurikulumları və onların bir komponenti olan standartlar özünün şəxsiyyətyönümlülük və nəticəyönümlülük səviyyəsi ilə dəyərləndirilir. Təlimin məzmunun müəyyən edilməsi standartların müəyyən edilməsi ilə əlaqədardır. Müəyyənləşdirilmiş standartlarda uşaqların fəaliyyət istiqamətləri əsas götürüldüyündən təlim nəticələri bütövlükdə uşaqlara yönəldirlmişdir.
Məzmun standartlarının bacarıq şəklində ifadə olunması təlim strategiyalarında dəyişikliyə səbəb olur. Hər bir inkişaf sahələri üzrə təlimin təşkilinə verilən tələblərə əsasən tərbiyəçinin rolu dəyişir. O, fasilitator, istiqamətverici, uşaq isə tədqiqatçı rolunda iştirak edir. Bu bacarıqların formalaşması sahəsində ilkin kadr hazırlığı üzrə müvafiq işlərin aparılması zərusi hesab edilir. Məzmun standartı təhsilin müəyyən mərhələsində uşaqların bilik və bacarıq səviyyəsinə qoyulan dövlət tələbidir. Alt standartlar əsas standartın tərkib hissəsidir. Funksiyaları:
– Təlim məqsədlərinin dəqiq müəyyən olunması üçün etibarlı zəmin yaradır. Təlim strategiyalarının düzgün seçilməsində mühüm rol oynayır.
– Təlimdə inteqrativliyi təmin edir.
-Təlimin məzmununun davamlı inkişafını təmin edir.
Standartın tətbiqi nə verir? Uşaqlara: fərdi bacarıqların inkişafı; həyati vacib sosial bacarıqlar – dostluq, müstəqillik, kreativlik, məsuliyyətlilik. Pedaqoqa: professionallıq və səriştəlilik, uşaq hüquqları konvensiyası haqqında biliklər, ailə və cəmiyyətlə əməkdaşlıq bacarığı. Valideynlərə: uşaq bağçasında təlim-tərbiyə, əməkdaşlıq haqqında məlumatlanma, öz uşaqlarının təhsilində və planlaşdırmada iştirakı. Cəmiyyətə: ağıllı, inkişafetmiş, xeyirxah, müstəqil, emosional, yaradıcı və məsuliyyətli məktəbəqədər təhsilli buraxılış.
Təlim strategiyaları. İstənilən məqsədə daha asan və keyfiyyətli o zaman nail olmaq olar ki, dəqiq işlənilmiş strategiyamız olsun.Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində istifadə edilən təlim strategiyaları tərbiyəçinin təlim prosesində istifadə etdiyi metod, forma, üsul və vasitələri əhatə edir. Strategiya müəyyən edilərkən: məktəbəqədər uşağın yaş səviyyəsi, dərketmə qabiliyyəti, maraq və ehtiyacları; tərbiyəçinin peşəkarlıq səviyyəsi; fəaliyyət sahəsinin məqsədləri; standartların reallaşmasına xidmət edən təlim məqsədləri; qiymətləndirmə standartları nəzərə alınır. Təlim strategiyalarına daxildir:
– Təlim prosesi və onun təşkili prinsipləri;
– Təlimin təşkilində istifadə olunan forma və üsullar;
– Təlimin planlaşdırılması.
Təlim prosesində aşağıdakı prinsiplərə istinad edilir:
Şəxsiyyətyönümlülük. Uşaqlara bütöv bir şəxsiyyət kimi yanaşmağı tələb edir. Həyatda ona lazım olan ən zəruri dəyərlərin formalaşdırılmasını bir vəzifə kimi qarşıya qoyur. Bu iş məktəbəqədər təhsil mərhələsindən başlayır. Ona görə də təlimin məzmununda və həyata keçirilməsində onun nəzərə alınması vacib hesab edilir.
Differensiallaşdırma və fərdiləşdirmə. Bu, uşaqların fərdi xüsusiyyətlərini, maraq və tələbatlarını, fiziki və əqli inkişaf səviyyələrini, psixofizioloji xüsusiyyətlərini nəzərə almağı, onların təliminin bu xüsusiyyətlər əsasında təşkil olunmasını tələb edir.
İdrak fəallığı. Təfəkkürün fəallaşdırılması əsasında yaranan idrak fəallığı məktəbəqədər təhsil materiallarının koqnitiv xarakter daşımasına, onun fəal təlim şəraitində realla.dırılmasına şərait yaradır, uşaqlarda hər hansı problemin həlli tələbatını, onlarda idrak proseslərinin fəallaşdırılmasını gücləndirir.
Əyanilik. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində uşaqların öyrənməyə olan marağını stimullaşdırır, öyrəndiklərinin daha keyfiyyətli mənimsənilməsinə şərait yaradır. Əməkdaşlıq. “Tərbiyəçi – uşaq və valideyn” munasibətlərində qarşılıqlı fəaliyyətinin təmin olunmasını nəzərdə tutur.
Nəticəyönümlülük – bu prinsip fəaliyyətin əvvəlcədən müəyyən olunmuş nəticələr əsasında qurulmasını tələb edir.
YAZAR: Nəzərli Gülnar
