Ermənilərin Qafqazda məskunlaşma tarixi
Rusiya taxtı Osmanlı imperatorluğuna qarşı başlatdığı 1820-1828 ci illər müharibəsinin başlanğıcında sonsuz sədaqət göstərən ermənilərə əvəzsiz üstünlüklər və muxtariyyət vəd etmişdir. Rus ordusu iki dəfə 1820 və 1854 cü ildə Şərqi Anadolunu işğal etdilər və çıxdılar. Yüz minlərlə erməniləri Cənubi Qafqazdan qovduqları və qətl etdikləri Azərbaycanlıların torpaqlarında məskunlaşdırmışlar.
Müasir Ermənistan ərazisi idarəçilik baxımından rusların Cənubi Qafqazı və Azərbaycan torpaqlarını işğal etdikdən sonra ortaya çıxmışdı. Tarixçilərin Ermənistan deyə adlandırdıqları bu ərazi bu vaxta qədər heç bir coğrafi xəritədə qeyd olunmamışdır. Qafqaz bölgəsinin 1799-1878 ci illər, 1899 ci illərdə Tiflisdə Qafqaz komissarlığın xəritəsində Ermənistan deyə ərazi adı qeyd olunmamışdır. Xəritədən açıq aydın görünür ki, indiki Ermənistan Qarabağ (1822), Naxçıvan ( 1827 ) , İrəvan ( 1828 ) xanlıqlarının torpaqları hesabına Rusiya imperiyası tərəfindən yaradılmışdı . Yəni 1918 ci ilə kimi ermənilərin dövlətçilik ənənələri olmadığını , hətta bu xəritədə hayların yerli xalq deyil , gəlmə xalq olduğunu açıq – aydın sübut edir . Rusiya imperatoru l Nikolay ( 1801- 1825 ) 1822 – ci ildə Qarabağ xanlığının ləğv edilməsi haqqında qərar vermişdi . 1823 – cü ildə ” Qarabağ Əyalətinin Siyahıya alınması ” haqqında qərar verilir. Siyahıyaalınmada 18.653 nəfər azərbaycanlı əhali qeyd alınmış , əhalinin cəmi 8.4 faiz erməni məlikliklərində yaşayırdı . Rus imperatoru tərəfindən 21 mart 1828 – ci ildə verilən fərmanda göstərilirdi : “10 fevral 1828 – ci ildə İranla imzalan sazişə görə Rusiyaya birləşdirimiş Naxçıvan xanlığının Erməni vilayəti olaraq adlandırılmasını əmr edirəm” ( Rusiya Federasiyası Mərkəzi Tarix Arxiv Fondu 880 , sənəd 389 , səhifə 18 ).
Amerikali araşdırmacı Smit “Yol Xatirələri” kitabında ermənilərin Fırat Nehri ərazisində yaşadıqlarını “Turkonomiya” adlandırıldıqlarını sonradan Avropalıların Ermənistan adlandırdıqlarını yazır. 1818 – 1899 cu illərdə Berlində çap olunan xəritədə Ermənistanın adının olmadığı vurğulayır.
Yalnız 1880 – ci ildə səyyah Henrinin atlasında Ermənistanın toponomikasının adı xatırlanır. Ermənistanın adı atlaslara sonradan təcili və tamamilə başqa adla qeyd olunmuşdur. Onuda qeyd etməliyik ki, hətta erməni soyadlarında belə əsl erməni adları azdır. Cəmi 26,3 faizi əsl erməni adıdır qalanları 194 Fars, 113 Türk, 111 Ərəb, 60 Rum, 54 Avropa və 44 soyadı digər dillərdən keçmişdir . ( İstinad Erməni araşdırmaçısı Avestiyan )
Heç bir tarixi sənədə əsaslanmadan Ermənipərəst yerli və xarici araşdırmacılar ermənilərin Cənubi Qafqazın yerli sakinləri olduqlarına iddia edirlər. Rus tarixçiləri Şavrov və Dyankovda ermənilərin tarixini qədimləşdirmək mövqeyinden yanaşaraq hələ eramızdan 1000 il əvvəl Dəclə və Fərat çayı hövzəsində yaşadıqlarını göstərmişdir. Erməni tarixçisi Kapançyan ilk erməni məskənləri Fərat, Çoruh və Araz vadilərində “Hayasa” ərazisində yaşadıqlarını göstərmişdir. Qərbdən Şərqə kimi bu ölkənin sərhədlərinin uzunluğu təxminən 150 – 170 km olmuşdur . Şərqdən Türkiyə Şimaldan İraqla birləşirdi. Erməni tarixçisi Nalbadyan yazır: “Qafqazın yerli sakinləri çox inkişaf etmişlər”. Burada müəllif yerli sakinlər olaraq hetləri və urartuları nəzərdə tutmuşdur. Ermənilərin bu ərazilərə sonradan gəldiyini göstərir.
Erməniləri kökləri çox az araşdırılmış mövzulardandır. Üstəlik hansı irqə mənsub olmaları ilə də bağlı fikir ayrılıqları mövcuddur. Qafqaz xalqları üzrə araşdırmaçı Şopen yazır: “Erməni tarixinin araşdırmaçıları heç bir tarixi mənbəyə, sənədə istinad etmədən Haykların ( Haylar ) adlarını və vətənləri Hayıstanla əlaqələndirib Ermənicəyə çevirirlər”. Bilirik ki , Şimaldan gəlmiş Yafət əsilli Armen əsilli haylarla Cənubdan gəlmiş Haykların heç bir əlaqəsi yoxdur . Bugün ermənilərin işlətdikləri Armeni sözü coğrafi mənada yayla mənasına gəlir. Erməni sözü qədim Rum dilinə keçdikdən sonra Armeniya şəklində işlədilməyə başlanmışdır. Rus tarixçisi Dyankov “Haylar heç bir zaman özlərini erməni olaraq görmürdülər”
XIX əsrdə erməni jurnalı “Murç” ermənilərin digər xalqlarla bənzərliyini nəticədə daha çox Çingənələrlə oxşadıqlarını qeyd etmişlər. Həmçinin jurnalda daha maraqlı fakt göstərilir- Gəncə, Tiflis və digər bölgələrdə yaşayan ermənilərlə qarışmış Çingənələr öz həyat tərzlərini və adət – ənənələrini itirmişlər.
Ermənilərin əsilləri kimi dilləridə qarışıqdır . Erməni dilini diqqətlə araşdırsaq görərik ki , dillərində yalnız 5 faizi əsl erməni sözüdür 65 faizi pəhləvi, 30 faizi Assur- Kilikya əsillidir. 1984 cü ildə nəşr olunmuş “Sovetskaya Türkologiya” jurnalında erməni yazarları özləri belə etiraf edirlər ki, Erməni dilində 4200 dən çox türk sözü var .
Talsit əsərində Ermənilərin öz yurdlarını qorumaq gücündə olmadığını və bunun üçün qonşu xalqlardan kömək aldığını qeyd edir, elə bunun nəticəsi olaraq ermənilərin parfiyalılarla qarışdıqlarını göstərir .
Tanınmış Alman araşdırmaçısı Adam Mes: “Ermənilər ağ irq içərisindəki ən pis kölələrdir . Zərif vücudlarına baxmayaraq çox iyrənc ayaqları var. Onların nə şərəfi, nə də qürüru var, heç bir şeydən utanmırlar. Xarakterləri kimidə çox kobud dilləri var. Tənbəl kölələrdir əgər sən əlinə sopa almazsan onlar işləməzlər, özlərini yorulmuş kimi göstərməkdən zövq alırlar”.
Ermənilər eramızdan əvvəl I yüzillikdə Alban kilsəsinin ermənilərə aid olduqlarını göstərirlər. Əslində on ikinci yüzilliyə kimi Ermənicəyə aid heç bir yazı tapılmamışdır. Ərəb işğallarından sonra 7-ci yüz ildən 8-ci yüzilliyə kimi Ərəb xilafətinin əmriylə bütün kilsələr ermənilərə verildi və Alban əlifbası qadağan edildi, buna görədə bütün xristian Albanlar erməni əlifbasını işlətmək məcburiyyətində qalmışlar .
S.Veliçko 1904-cü ildə Peterburqda çap etdirdiyi “Kafkas” kitabında “Damarlarından Semit qanı axan ermənilər heç bir xeyir olmadan bir addım belə atmazlar” Bu kitabına görə müəllif millətçi ermənilər tərəfindən ömrünün təqib edilmişdir .
Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalına qədər ermənilərin bu bölgələrdə azlıq təşkil etdiyini rəsmi arxiv sənədləri təsdiq edir. 1810-cu ilə kimi Qarabağ xanlığında 12 min əhalidən yalnız 2500 erməni idisə, 1826 -1828 ci illər Rus – İran müharibəsindən nəticəsi olan Türkmənçay müqaviləsinə görə 40 min erməni Azərbaycanın ən bərəkətli torpaqlarına- Naxçıvan , İrəvan , Qarabağ bölgələrinə köçürülmüşdür . Onlardan 12.400 nəfəri Göyçə gölü ərazisinə köçürülmüşdür. (1930 cu ildən Ermənistan SSR Sevan adlandırılması haqqında qərar verilmişdir.) 1828 – 1839 cu illər ərzində 200.000 erməni Dağlıq Qarabağ bölgəsinə köçürülmüşdür. Bəhs etdiyimiz dövrə qədər Naxçıvanda 4700 nəfər əhalidən 4600 nəfəri azərbaycanlı idi. (90 faizi) Ermənilər İrəvanda yerləşdirildikdən sonra 1400-ə yaxın azərbaycanlı öz yurdlarını tərk etmişlər. 1832 – ci il siyahıyaalınmasına diqqət yetirsək görərik ki, artıq İrəvan bölgəsində yerli əhali ümumi əhalinin 60 faizini yəni 2.791 nəfərini azərbaycanlı təşkil etmişdir. Erməni tarixçisi Zaven İrəvan xanlığında 1883-cü ildə 18.776 nəfər əhalidən 15.992 nəfərinin azərbaycanlı olduğunu göstərmişdir.
Ermənilərin bu bölgələrə ən böyük axını 1893 – 1894 cü illərə təsadüf edir. 1896 cı ildə köçürülənlərin sayı 900 mini keçmişdir. 1908-ci ilə kimi toplu köçlərin nəticəsi olaraq Qafqazda ermənilərin sayı 1 milyon 300 min oldu. Şavrov: Qafqaz bölgəsindəki 1 milyon 300 min ermənidən 1 milyonu bizim tərəfimizdən köçürülmüşdür. Etnik dəyişmələrin nəticəsi olaraq Qafqazda Erməni dövləti meydan gəldi.
Beləliklə, araşdırmamızın nəticəsi olaraq Qafqazın ermənilərin vətəni olmadığını deyə bilərik. Azərbaycanların bu bölgələrin qədim sakinləri olduqlarını göstərən saysız-hesabsız tarixi arxiv sənədlərini, bəzi erməni tarixçilərinin qərəzsiz yazdıqları tarixşünaslıq materiallarını göstərə bilərik.
Yazar: Əli Abdullayev
