Ekosistemin dəyişikliklərə məruz qalması
İnsanların təsiri:
Ətraf mühiti dəyişdirərək qurdlar kimi bəzi növlərin hüdudlarını genişləndirməyə icazə verdik, ancaq təəssüf ki, əksər növ üçün bu effekt zərərli oldu. Üstəlik, insanlar bir çox növ üçün yayılma vasitəsi kimi xidmət etmişdir. Bu nəqllərdən bəziləri geniş ölçüdə uğurlu olmuşdur. Məsələn, Şekspirin bəhs etdiyi hər quş növünü yaratmaq üçün yanlış bir cəhdlə 1896-cı ildə Nyu-York şəhərinə 100 sığırçın gətirildi. Onların sayı 1980-ci ilə qədər ABŞ-da meydana çıxaraq davamlı bir şəkildə yayılmışdır. Bənzər hekayələr saysız-hesabsız bitki və heyvanlar üçün deyilə bilər və siyahı hər il artır. Təəssüf ki, insanların uğuru çox vaxt yerli növlərin hesabına olur.
Dağılma mexanizmləri:
Yeni ərazilərə dağılma bir çox şəkildə baş verə bilər. Məsələn, kərtənkələlər bir çox uzaq adaları, ehtimal ki, fərdlər və ya bitki örtüyü üzərində üzən və ya sürünən yumurtaları tərəfindən bir çox uzaq adanı işğal etdilər etdilər. Bir çox bitkinin toxumları, bir çox yollarla dağılmaq üçün hazırlanıb. Bəzi toxumlar aerodinamik olaraq küləklə uzun məsafələrə səpələnmək üçün dizayn edilmişdir. Digərlərində heyvanların xəzinə və ya tüklərinə yapışan quruluşları vardır ki, beləcə yerə düşmədən əvvəl uzun məsafələrə daşınsın. Hələ də digərləri meyvələrlə çevrilidir. Bu toxumlar məməlilərin və ya quşların həzm sistemlərindən keçə bilər və sonra nəcis edildikləri yerdə cücərirlər. Nəhayət, Arkeushobium toxumları meyvənin dibindən partlayıcı bir boşalma ilə şiddətlə sürtülür. Uzun məsafəli dağılma hadisələrinin meydana gəlməsi və daha sonra yeni populyasiyaların uğurlu bir şəkildə qurulmasına yol açma ehtimalı az olsa da, milyonlarla il boyunca bu növ bir çox dağılmalar baş verdi.
Metapopulyasiyalar:
Növlər tez-tez fərdləri mübadilə yolu ilə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan fərqli populyasiya şəbəkəsindən ibarətdir. Bu cür şəbəkələr metapopulyasiya adlandırılır. Ümumiyətlə metapopulyasiyalar uyğun yaşayış yerlərinin qeyri-bərabər şəkildə paylandığı və yararsız yaşayış sahələrinin müdaxilə ilə ayrıldığı ərazilərdə meydana gəlir.
Metapopulyasiyada populyasiyaların nə dərəcədə qarşılıqlı əlaqədə olması dağılma miqdarından asılıdır və çox vaxt simmetrik deyildir: ölçüsü artan populyasiyalar çox sayda dağıdıcı göndərməyə meyilli ola bilər, aşağı səviyyədə olan populyasiyalar göndərdiklərindən daha çox miqrant qəbul etməyə meyllidir. Bundan əlavə, nisbətən təcrid olunmuş populyasiyalar nisbətən daha az sayda gəliş qəbul etməyə meyllidir.
Metapopulyasiya ərazisindəki bütün uyğun yaşayış yerləri bir anda işğal edilə bilməz. Müxtəlif səbəblərə görə bəzi fərdi populyasiyalar, bəlkə də epidemiya xəstəliyi, fəlakətli bir yanğın və ya qohum evliliyi depressiyasının nəticəsində yox ola bilər. Həmçinin digər populyasiyaların dağılması səbəbindən bu cür ərazilər sonda yenidən toplana bilər. Bəzi hallarda, bir metapopulyasiyada məskunlaşan yaşayış sayı, mövcud populyasiyanın yox olma sürətinin boş yaşayış yerlərinin yayılma dərəcəsi ilə tarazlaşdırıldığı bir tarazlığı təmsil edə bilər.
Metapopulyasiya quruluşunun ikinci bir növü bəzi yaşayış yerlərinin uzun müddətli əhalinin saxlanılması üçün uyğun olduğu, ancaq digərlərinin uyğun olmadığı yerlərdə meydana gəlir. Bu vəziyyətdə mənbə sanitar qovşaq metapopulyasiya adlandırılan, daha yaxşı ərazilərdəki əhali(mənbələr) davamlı olaraq yoxsul yaşayış yerlərindəki (sanitar qovşaq) populyasiyaları dəstəkləyən dağıdıcılar göndərir. Bu cür davamlı bərpa edilməməsi halında, batm populyasiyaları mənfi bir böyümə dərəcəsinə sahib olacaq və nəticədə nəsli tükənəcəkdir.
Kəpənəklərin metapopulyasiyaları xüsusilə intensiv şəkildə tədqiq edilmişdir. Bir işdə, Ilıkka Hanski və Helsinki Universitetindəki həmkarları Finlandiyanın cənub-qərbindəki 1600 çəmənlikdə “Glanville fritillary” kəpənəyin populyasiyalarından nümunə götürdülər. Orta hesabla hər il 200 populyasiya tükəndi, ancaq 114 boş çəmən məskunlaşma məntəqəsi qaldı. Kiçik əhali sayına, immiqrant mənbələrindən təcrid olunmasına, aşağı qaynaq əlçatanlığına (çəmənlikdəki çiçəklərin sayında göstərildiyi kimi) və populyasiyada mövcud olan genetik dəyişmənin olmamasına dair bir sıra amillər əhalinin yox olma ehtimalını artırır. Tədqiqatçılar müstəmləkəçiliyə nisbətən daha çox sayda nəslin tükənməsini çox quru yayların olması ilə əlaqələndirirlər. Populyasiyaların heç biri müstəqil yaşamaq üçün kifayət qədər böyük deyil. Buna görə də Finlandiyanın cənub-qərbindəki növlərin davamlı yaşaması yeni populyasiyaların daima yaradıldığı və mövcud populyasiyaların mühacirlər tərəfindən əlavə olunduğu bir metapopulyasiya şəbəkəsinin davamlı olmasını tələb edir. Davam edən pis hava şəraitinin növlərin ən azından mənzilinin bu hissəsində yox olmasına səbəb ola bilər.
Metapopulyasiyalar, meydana gəldikləri yerdə, bir növ üçün iki önəmli təsirə sahib ola bilərlər. İlk olaraq boş yamaların davamlı müstəmləkəsi ilə uzunmüddətli yox olmağın qarşısını alır. Əgər belə bir dağılma olmasaydı, populyasiyalar məhv ola bilər və bu növlərin bütün ərazidən itməsinə səbəb ola bilərdi. Üstəlik mənbə metapopulyasiyalarda, növlər bütünlükdə əhatə edəcəyindən daha geniş bir yeri əhatə edərlər. Bu səbəbdən təbii yaşayış yerləri getdikcə parçalanmağa başladığı üçün metapopulyasiyaların öyrənilməsi və qorunması biologiyada vacib olmuşdur.
QAYNAQ: The Science of Biology
TƏRCÜMƏÇİ: Gülşən Hüseynova
HƏMÇİNİN BAX: Su ekosistemləri
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/tokio-milli-incesenet-merkezi/
