Dövlətin ilkin prinsipləri

“Dövlətin ilkin prinsipləri “- Devid Hume

Tərcümə etdi: Fəridə Mahmudova

İnsan işlərini fəlsəfi bir gözlə düşünənlər üçün çoxluğun azlıq tərəfindən idarə olunmasının,onların öz hislərini və ehtiraslarını etirazsız şəkildə tabe etmələrinin asanlığından daha təəccüblü bir şey görünmür. Bu təəccübün nədən qaynaqlandığına baxsaq, gücün həmişə idarə olunan tərəfdə olduğuna görə idarə edənlərin onları dəstəkləyəcək fikirlərindən başqa bir şeyə sahib olmadıqlarını görərik. Buna görə də,hökumət yalnız rəy əsasında formalaşır;və bu ən zalım və hərbi hökumətlərə, habelə ən azad və ən məşhurlarına aiddir. Misir sultanı və ya Roma imperatoru, öz zərərsiz məsələlərini qəddar heyvanlar kimi onların hiss və meyllərinə qarşı yönəldə bilərlər. Amma o, heç olmasa məmlükləri ,yaxud padşah qruplarını onların öz fikirləri ilə istiqamətləndirməlidir.

Rəy 2 cür olur: ağıl, maraq rəyi və haqqın rəyi.Maraq rəyi baxımından,mən başlıca olaraq hökumətdən bəhrələnən ümumi üstünlük hissini konkret hökumətin, yaradılacaq hər hansı digər hökumətlə bərabər dərəcədə sərfəli olacağına inanmaqla başa düşürəm.

Hüququn 2 növü var: Hakimiyyət hüququ və mülkiyyət hüququ. Birinci növün bəşəriyyətə qarşı hansı üstünlüklərinin olduğunu, bütün xalqların qədim hökumətlərinə və hətta antik dövrlərə sahib olan adlara bağlılığını müşahidə etməklə asanlıqla başa düşə bilərik. Qədim dövr həmişə haqqın rəyini qəbul etmişdir və bizim insanlıqla bağlı zarafata saldığımız avantajlı dəyərlər qəbul etmişdir, bu dəyərlər hər zaman ictimai ədalətin qorunması üçün qan və pul israfı olaraq qalmışdır. Həqiqətən, ilk baxışdan insan zehnində indiki vəziyyətdən daha böyük bir ziddiyyət yoxdur, və hələ dəstə hüquq və yaxud prinsip üzərində qurulubsa insanların daha da inadkarlıq, ədalət və bərabərlik hissi göstərmələri üçün xüsusi bir hal yoxdur. Bəşəriyyətin eyni sosial mövqeyi bu ziddiyyətli görünüşə səbəb olur.

Kifayət qədər başa düşüləndir ki, mülkiyyət hüququ barədə fikir hökumətin bütün məsələlərində aktualdır. Qeyd olunan bir müəllif mülkiyyəti hökumətin təməli hesab edirdi və əksər siyasi yazarlarımız da bu xüsusda ona tabe olmağa meylli görünürdülər. Bu məsələni çox uzadır;  lakin yenə də bilmək lazımdır ki, mülkiyyət hüququ fikrinin bu mövzuda böyük təsiri var.

Bütün hökumətlər, azlığın çoxluq üzərində səlahiyyətləri bu üç-ictimai maraq, hakimiyyət hüququ, múlkiyyət hüququ üzərində qurulur. Bunlara güc əlavə edən, fəaliyyətini müəyyənləşdirən, məhdudlaşdıran və ya dəyişdirən başqa prinsiplər də var; şəxsi mənafe, qorxu və sevgi kimi: Amma hələ də biz bu prinsiplərin tək hər hansısa təsirə malik olduqlarını söyləyə bilmərik, amma yuxarıdakı fikirlərə müəyyən təsir göstərdiklərini söyləyə bilərik. Buna görə də, hökumətin əsas prinsipləri deyil, ikinci dərəcəli olaraq qiymətləndirilməlidirlər.

Öncəliklə, şəxsi mənafeyə görə, dövlətdən aldığımız ümumi himayədən başqa, müəyyən gəlir gözləntisindən aydın olur ki, hakim dairələr ən azından bu gözləntini yerinə yetirmə ümidi ilə əvvəlcədən yaradılmalıdır. Gəlir perspektivi bəzi müəyyən şəxslərə münasibətdə səlahiyyətlərini genişləndirə bilər; lakin ictimaiyyət baxımından onu heç vaxt doğura bilməz. İnsanlar ,təbii olaraq, tanışlarından və dostlarında xeyir axtarırlar və buna görə də, əgər bu insanların bəşəriyyətə ayrıca bir təsiri olmasa və hər hansı titula sahib olmasalar,dövlət öz ümidini heç vaxt bu insan dəstəsi üzərində cəmləşdirməz. Eyni müşahidə digər iki-qorxu və sevgi prinsiplərinə şamil edilə bilər. Əgər qorxmaqdan başqa hər hansısa bir seçim yoxdursa, heçkəsin zalımın zülmündən qorxması üçün də hər hansısa  bir əsası yoxdur, ona gorə ki, bir insan olaraq onun bədən qüvvəsi, bunun bir qisminə sərf olunur, malik olduğu digər qüvvəsi isə ya öz fikrimizə, ya da başqalarının ehtimal olunan fikirlərinə əsaslanmalı olur. Baxmayaraq ki, bir hökmdarda azadlığa və suverenliye olan sevgi çox dərindir, buna baxmayaraq, o ictimai xarakterli bir sərmayə etməsə, ictimai ehtiramdan söz gedə bilməz və suverenlik dar bir əsasdan kənara çıxa bilməz.

Hökumət hakimiyyət və əmlakın balansı üst-üstə düşmədiyi halda bir neçə əsr davam edə bilər. Bu dövlətin hər hansı bir dərəcəsi və ya sərəncamı mülkiyyətdə böyük bir hissəyə sahib olduqda baş verir, ancaq hökumətin əsl konstitusiyasına görə, hakimiyyətdə heç bir hissələri yoxdur. Bu sərəncamdan olan hər hansı bir şəxs hansı işdə ictimai işlərdə səlahiyyət alacaq? Kişilər bir qayda olaraq köhnə hökumətlərinə bağlı olduqları üçün ictimaiyyətin bu cür qəsbləri qəbul edəcəyi gözlənilən deyil. Amma ilk konstitusiyaya görə az da olsa hakimiyyət bölüşdürülməsinə icazə verilirsə, böyük əmlakı olan adamlar üçün öz səlahiyyətlərini artırmaq ve əmlakını hakimiyyətlə balanslaşdırmaq şansı yaradılır.

Böyük Britaniya hökumətinə münasibətdə olan əksər yazarlar, aşağı palatanın Böyük Britaniyanın bütün şəhərlərini təmsil etdiyi üçün, miqyasdakı çəkisinin təmsil etdiyi hər kəsin mülkünə və gücünə mütənasib olduğunu güman edirdilər. Lakin bu prinsip mütləq həqiqət kimi qəbul edilməməlidir. Çünki insanlar konstitusiyanın digər üzvünə nisbətən icmalar palatasına daha çox bağlıdırlar, həmin palata onlar üçün öz nümayəndələri və azadlığın keşikçisi kimi seçilib, palata hakimiyyət əleyhinə olsa belə xalq tərəfindən təqib olunmayıb, xüsusilə Kral Williamın dövründəki mühafizəkar icmalar palatasını müşahidə edə bilərik. Üzvlər Hollandiya millət vəkilləri kimi seçicilərindən təlimatlar almağa borclu olsaydılar, bu işi tamamilə dəyişdirərdi; əgər Böyük Britaniyanın bütün şəhərləri kimi bu qədər böyük güc və sərvət böyük miqyas alsaydı, hakimiyyətin çoxsaylı insana təsir göstərməsi və həddən artıq əmlaka tab gətirməsi çətin olardı Düzdür, hakimiyyət seçkilərdəki kollektiv orqana böyük təsir göstərir;  lakin indiki halda yeddi ildə yalnız bir dəfə həyata keçirilən bu təsir xalqı hər səsverməyə gətirmək üçün istifadə edilsəydi, tezliklə boşa çıxardı;  və heç bir bacarıq, populyarlıq və ya gəlir onu dəstəkləyə bilməzdi.Buna görə də fikir verməliyəm ki, bu məsələdə olan dəyişiklik hökumətdə tamamən ciddi bir dəyişikliyə səbəb olacaq və tezliklə onu əlverişli formada olan bir respublikaya çevirəcək. Roma qəbilələri kimi bir kollektivdə toplanan insanlar hökumət üçün olduqca yararsız olsalar da, kiçik hissələrə ayrıldıqda daha nizamlı olurlar, populyar cərəyanlar və axınların qüvvəsi böyük ölçüdə pozulur və ictimai maraqlar hansısa bir metod və davamlılıqla həyata keçirilir. Ancaq Böyük Britaniyada heç vaxt olmayan bir idarəetmə forması ilə bağlı hər hansı fikir söyləmək lazım deyil. Gəlin bu qədər təhlükəli yeniliklərə həvəs göstərmədən, qədim hökumətimizi mümkün qədər qoruyub inkişaf etdirək.