Dövlət idarəetməsi. Ümümi məlumat. Təriflər. Erkən sistemlər.
Dövlət idarəçiliyi dövlət siyasətinin həyata keçirilməsini araşdıran və məmurları dövlət qulluğunda işləməyə hazırlayan akademik bir intizamdır. “Fərqli bir araşdırma sahəsi” olaraq, əsas məqsədi hökumətin fəaliyyət göstərməsi üçün idarəetmə və siyasəti inkişaf etdirməkdir. Dövr üçün təklif olunan müxtəlif təriflərdən bəziləri: ictimai proqramların idarə edilməsi, siyasəti vətəndaşların hər gün gördükləri reallığa çevirmək, və hökumətin qərar qəbul etməsi, siyasətlərin özləri, onları yaradan müxtəlif girişlər və alternativ siyasət hazırlamaq üçün lazım olan məlumatlar. Dövlət idarəçiliyi dövlət siyasətinin və proqramlarının təşkili, habelə rəsmi olaraq onların davranışına cavabdeh olan vəzifəli şəxslərin davranışı ilə maraqlanır. Bir çox dövlət məmuru, bələdiyyə büdcəsi müdirləri, insan resursları (kadrlar) menecerləri, şəhər menecerləri, siyahıyaalma menecerləri, rayon müdirləri, yerli və özünüidarə təşkilatlarındakı idarəçilər, əyalət və şöbə müdirləri də daxil olmaqla dövlət idarəçiləri hesab edilə bilər. Dövlət idarəçiləri dövlətin bütün səviyyələrində dövlət idarələrində və agentliklərdə işləyən dövlət məmurlarıdır. ABŞ-da Woodrow Wilson kimi məmur və alimlər 1880-ci illərdə dövlət idarəsini akademiyaya gətirərək dövlət qulluğu islahatlarını təşviq etdilər. Bununla birlikdə, 20-ci əsrin ortalarına və Alman sosioloq Maks Weberin bürokratiya nəzəriyyəsinin yayılmasına qədər dövlət idarəetmə nəzəriyyəsinə o qədər də əhəmiyyət verilmədi. Sahə çoxşaxəlidir; Dövlət idarəçiliyinin alt sahələri insan resursları, təşkilati nəzəriyyə, siyasət təhlili, statistika, büdcə və etikadır.
Təriflər
İngiliscədə Public Administration (qısa forma PA) adlanır. ‘Public-ictimaiyyət, cəmiyyət’ sözü müxtəlif mənalarda işlənir. Public sözünün mənası “ümumiyyətlə insanlardır”. Siyasi elmdə ictimaiyyət vahid bir orqan yox, ümumi insanlar deməkdir. Bundan əlavə, ADMINISTRATION “dövlətin qayda və ya xidməti” deməkdir. Beləliklə, ümumi məna “insanlar üçün dövlətin idarə olunması” deməkdir. Həmçinin dövlət idarəçiliyinə, ictimaiyyətin/hökumətin idarəedilməsi də demək olar.
Dövlət idarəetməsi hər hansı digər dövlət idarəçiliyi kimidir. Dövlət idarəçiliyinə nəzər salmadan öncə idarəetmənin nə olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışan müxtəlif müəlliflərin fikirlərini görməyə dəyər.
Marks idarəetməni aşağıdakı kimi müəyyənləşdirir:
İdarəetmə şüurlu bir məqsədə doğru atılan addımdır. Bu işlərin sistematik sıralanması və yerinə yetirmək istədiklərinə nail olmağı hədəfləyən ehtiyatların hesablanmış istifadəsidir.
Frederic K. Lane idarəetməni qrupun məqsədlərinə çatmaq üçün insan və maliyyə qaynaqlarının təşkili və saxlanması kimi müəyyənləşdirir.
Bununla birlikdə, dövlət idarəçiliyinin dəqiq bir tərifini, bunun altındakı çox sayda vəzifəyə görə əldə etmək çətindir. Bəzi alimlər hökumətlə əlaqəli bütün tədqiqatların bu kateqoriyaya aid olduğunu iddia etməyi seçirlər, digərləri hökumətin fəaliyyətinin yalnız dövlət idarəsindən ibarət olduğunu seçirlər.
“Dövlət İdarəetməsi qanunun, hüququn ətraflı və sistemli tətbiqidir. Ətraflı və sistematik tətbiq olunan hər bir qanunun tətbiqi İdarəetmə aktıdır. “- Woodrow Wilson.
” Dövlət İdarəçiliyi, səlahiyyətli orqan tərəfindən elan edilmiş dövlət siyasətini, məqsədləri üçün həyata keçirən və tətbiq edən bütün əməliyyatlardan ibarətdir.” – Leonard D. White
“Dövlət İdarəçiliyi hökumətin məqsəd və vəzifələrinə çatmaq üçün vasitə olan hökumətin fəaliyyətinin bir hissəsidir.” – Karson və Harris
“Dövlət İdarəçiliyi hökumətlə əlaqəli olan idarəetmə elminin bir hissəsidir və buna görə də ilk növbədə dövlət işinin aparıldığı icra orqanı ilə əlaqəlidir baxmayaraq ki, qanuni və məhkəmə qolları ilə bağlı da inzibati problemlər var.” – Luther Gulick
“Dövlət İdarəçiliyi, milli, dövlət və yerli idarəetmə orqanlarının fəaliyyətini ifadə edir.” – Herbert Simone
“İdarəetmə, insanların təyin olunmuş vəzifələri yerinə yetirmək üçün birlikdə işləyə bilməsi üçün səylərini əlaqələndirərək/koordinasiya edərək hökumətin işini görməkdən ibarətdir. ” – Pfiffner
Nigrosun sözlərinə görə, “Dövlət İdarəçiliyi:
1. İctimai mühitdə kooperativ qrup səyidir.
2. Hər üç qolu əhatə edir – icra, qanunverici, məhkəmə və onların qarşılıqlı münasibətləri.
3. Dövlət siyasətinin formalaşmasında mühüm rol oynayır və buna görə də siyasi prosesin tərkib hissəsidir.
4. Özəl idarəetmədən ciddi şəkildə fərqlənir.
5. Cəmiyyətə xidmət göstərməkdə çoxsaylı özəl qruplar və fərdlər ilə sıx əlaqəlidir.
Erkən sistemlər
Dövlət idarəçiliyinin mənşəyi qədimdir. Qədim dövrlərdə misirlilər və yunanlar ictimai işləri ofis tərəfindən təşkil edirdilər və əsas idarə sahibləri ədaləti idarə etmək, qanun və qaydanı təmin etmək və yetərli təmin etmək üçün əsas məsuliyyət sahibi sayılırdılar. Romalılar ədalət, hərbi işlər, maliyyə və vergi, xarici işlər və ev işləri üçün ayrı-ayrı inzibati ierarxiyalar yaradaraq öz imperiyaları altında daha mürəkkəb bir sistem inkişaf etdirdilər. Sonralar Roma Katolik Kilsəsi tərəfindən təqlid edilən mükəmməl inzibati bir quruluş, bütün imperiyanı əhatə etdi. Bu mürəkkəb quruluş V əsrdə Qərbi Avropada Roma imperiyasının süqutundan sonra yox oldu, lakin əksəriyyəti şərqdə Bizans imperiyasında davam etdi.
Erkən Avropa inzibati strukturları orta əsrlər dövrünün kral ailələrindən inkişaf etmişdir. XII əsrin sonlarına qədər kral ailələri içərisində rəsmi vəzifələr müəyyən edilmədi, tez-tez eyni vəzifənin çox sayda sahibləri var idi. İstisnalar, eşik ağası (şərabın verilməsindən məsul), idarəçi (ziyafət yeməyinə cavabdehdir), kamera rəisi (tez-tez kral yataq otağında saxlanılan pulu almaq və ödəməkdə ittiham olunur) və kanslerin (adətən monarxın adına möhür yazmaq və tətbiq etmək məsuliyyəti olan bir keşiş) daha yaxşı təyin olunmuş vəzifələr idi. 13-cü əsrdən etibarən kral evinin sırf daxili funksiyaları ilə dövlətin idarə edilməsi ilə əlaqəli funksiyalar arasında ayrılıq başladı. Köhnə ev təsərrüfatları yox olmağa, uçmağa və ya əhəmiyyətlərini azaltmağa meyil göstərdi.
13-cü əsrin ortalarından etibarən üç qurum dövlət işlərinə baxan əsas orqanlar olaraq meydana çıxmağa başladı: ali məhkəmə, müdir və kollegial kral şurası. Ancaq İngiltərə və Fransada, 14-cü əsrin əvvəllərinə qədər belə modellər meydana gəlməsi baş vermədi. Bir seçici (Müqəddəs Roma imperatorunu seçmək hüququ olan bir şahzadə) tərəfindən idarə olunan və sonradan Prussiya dövlətinin əsasını təşkil edən Brandenburqda onlar yalnız 17-ci əsrin əvvəllərində fərqli qurumlar oldular.
Köhnə məhkəmə idarələrində yaranan ədliyyə və xəzinədarlıq idarələrindən başqa, Avropada müasir nazir strukturları monarx tərəfindən təyin edilmiş güclü zadəganların orqanları olan kral məclislərindən inkişaf etdi. Bu orqanlardakı əmək bölgüsündən əvvəlcə bir məclis daxilində aşağı statusa sahib olan monarxların katibləri, bəlkə də Avropada müasir mənada ilk peşəkar məmurlar olaraq meydana çıxdılar. Katiblərin monarxla yaxınlığı onlara kral niyyətləri haqqında daha çox bilik vermiş və nisbi qalıcı olmaları, məclisdə daha çox keçici zadəganlar arasında tapılmaqdansa, dövlətin ayrı-ayrı məsələlərində daha böyük təcrübə qazandırmışdır. Katiblər 15 və 16-cı əsrlərdə məclisin az və ya çox tam üzvü olduqları üçün əhəmiyyəti artdı.
Katiblər arasında funksiyaların bölgüsü əvvəlcə coğrafiyaya əsaslanırdı. İngiltərədə bu coğrafi bölgü, (məsələn, şimal katibi və cənubun katibi ilə birlikdə) 1782-ci ilə qədər davam etdi. Ev və xarici katiblik ofisləri yaradıldı. Fransada dövlət katibləri arasında ərazi məsuliyyətlərinin daha mürəkkəb şəkildə bölüşdürülməsi 1789-cu ildə qədim dövrün sonuna qədər funksional məsuliyyətlərə yol verməyə başladı.
İstifadə edilmiş mənbələr:
https://www.britannica.com/topic/public-administration
https://higherstudy.org/public-administration-meaning-definitions/
https://www.managementstudyguide.com/what-is-public-administration.htm
