DNT’nın strukturunun aydınlaşdırılması və Bir Nobel hekayesi
DNT-nin quruluşunun aydınlaşdırmaqda Kembric Universitetində fizika-kimya üzrə fəlsəfə doktoru olan Rosalind Franklin (1920-1958) DNT-nin quruluşunun işıqlandırılmasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Franklin 1947-1950-ci illər arasında Parisdə rentgen kristaloqrafiya texnikasını öyrəndi və 1951-ci ildə Londonun Kral Kollecinin Biofizika şöbəsindəki John Randalhin laboratoriyasında işə başladı. Bu texniki texnika təcrübəsi ilə Randall, Franklini DNT üzərində tədqiqat layihəsinin rəhbərliyinə qoydu, lakin bu, artıq işləməyə başlayan Maurice Wilkins və Franklin arasında sürtünməyə səbəb oldu. Franklin və köməkçisi Gosling, DNT-nin A və B iki forma olduğunu və hər iki formanın gözəl fotolarını əldə etdiklərini aşkar etdilər. Eyni laboratoriyada DNT ilə işləyən Wilkins və Franklin arasındakı fikir ayrılıqlarını görən Randall , Wilkins və Franklini’nin ayırmış ;Franklin’e DNA’nın A forması üzərində , Wilkins’e isə B forması üzərində işləməsini istədi.
Eyni illərdə Kembricdəki Cavendish Laboratoriyasında DNT ilə maraqlanan digər iki tədqiqatçı da var idi. Zoologiya təhsili aldıqdan sonra 1950-ci ildə İndiana Universitetində doktorluq dərəcəsini bitirən Amerikalı Ceyms Vatson (1928-) biokimya və genetika mövzusunda doktorluqdan sonrakı araşdırmalarını davam etdirərkən, 1951-ci ildə Wilkins konfransında DNT-nin rentgen kristalloqrafiya fotolarını gördü. Watson, molekulların quruluşunun dəqiqləşdirilməsində rentgen kristalloqrafiyasının təklifini dərk etdi və onun Kembricdəki Cavendish Laboratoriyasına müraciəti bu metodu öyrənmək istəyi ilə qəbul edildi. Həmin illərdə Maks Perutzın laboratoriyasında işləyən Francis Crick (1916-2004) və Watson DNT üçün modellər hazırlayırdılar. Plan etdilər. Əvvəlki illərdə ABŞ-dakı zülalların spiral quruluşunu kəşf edən Linus Pauling də son araşdırmalarını DNT modelləşdirməsinə yönəltmişdir. DNT quruluşunun aydınlaşdırılmasında Pauling və Cambridge komandası arasında bir yarışı edildi. Pauling’in DNT’nin üçlü bir spiral quruluşda olduğunu və bazaların qutudan xaric olduğunu, Watson eline keçmiş və modeldə bir səhv olduğunu düşünən Watson Frankline onunla birgə layihede işləməyi təklif etmişdir, ancaq Franklin razılaşmadı. Sonra Wilkins ilə tanış oldu və Wilkins Watson’a Gosling tərəfindən ona verilmiş Franklinin DNA şəklini göstərdi. Beləliklə, Franklinin möhtəşəm fotoşəkilləri Kembric komandasına onun xəbəri olmadan təqdim edildi. Kral Kollecinin məlumatlarına əsaslanaraq, 1953-cü ilin fevral ayında Crick və Watson öz ikili sarmalı modellərini yaratdılar. Bu vaxt, Crick’in məsləhətçisi və Tibbi Araşdırma Şurasının üzvü Perutz, Franklin’in əvvəllər məclisə təqdim etdiyi kristaloqrafik hesablamaları ehtiva edən hesabat verdi; hesabat Cambridge komandası üçün DNT tapmacasını həll etmək üçün ikinci böyük töhfə idi. Watson və Crick DNT modellərini qurmadan bir gün əvvəl, 6 mart 1953-cü ildə Franklinin DNT A forması ilə əlaqəli üç məqaləsindən ikisi Kopenhagendəki Acta Crystallographica jurnalında dərc edildi.
1953-cü ilin 17 martında Frankın B formasını təyin etdiyi məqalənin layihəsi, illər sonra Franklinin bir həmkarı tərəfindən nəşr olundu. 25 aprel 1953-cü ildə Watson və Crick’in DNT’nin ikiqat sarmalığını izah edən məqalələri Təbiət jurnalında (Təbiət 1953; 4356: 737-738); Məqalədə “Franklin və Wilkins-in dərc olunmamış töhfələrindən ümumi biliklərin təşviqi ilə” cümləsi yer almışdır. Wilkins və Franklin’nin DNA modeli haqqında məlumatları, Təbiət jurnalının eyni sayında Watson və Crick’in modellərini dəstəkləyən məqalələrlə birlikdə nəşr edilmişdir. Wilkins, Watson və Crick, təklif olunan DNT modelini düzəltmək və doğruluğunu sübut etmək üçün daha 7 il işləmişlər. Qeydlərə görə, Crick Wilkins’in bu müddətdəki dəstəyinə görə Nobel mükafatına daxil edilməli olduğunu düşünürdü; lakin 1958-ci ildə vəfat edən Rosalind Franklin, 1962-ci ildə Watson, Crick və Wilkins-ə verilən Nobel mükafatına namizəd deyildi. Nobel mükafatına yalnız yaşayan Elm adamları namizəd ola bilər.
Frankinin ölümündən sonra bu mövzuda müzakirələr gündəmə gəldi. Xüsusilə tənqid olunan məqamlardan biri də o illərdə elmi dünyada gender ayrıseçkiliyidir. Watsonun “Cüt Helix” adlı kitabından sonra Franklin’in töhfələri ortaya çıxmağa başladı. Mühüm kəşfləri ilə elm dünyasına rəhbərlik edən və 38 yaşında xərçəng xəstəliyinə görə dünyasını dəyişən bu gizli qəhrəman layiq olduğu mükafatları almayıb. Bu gün elm dünyasında hörmətlə xatırlanır.
