Dilin biologiyası və inkişafı
Yetkin yaşlarında ikinci bir dili mənimsəməyə çalışan hər kəs dil öyrənməyin çətinliyini bilir. Yenə də uşaqlar dilləri asanlıqla və təbii şəkildə öyrənirlər. Həyatlarının əvvəllərində dillə ünsiyyətə məruz qalmayan uşaqlar, ehtimal ki, heç vaxt bir dili öyrənməyəcəklər. Aşkar olunmuş bu məhrum uşalardan ikisi: Fransada körpəikən tərk edilmiş və 12 yaşına qədər tapılmayan Viktor “Vəhşi Uşaq” və valideynləri tərəfindən 18 ay ərzində, 13 yaşınadək şkafda saxlanmış uşaq olan Ceni də daxil olmaqla, bu mövzuda araşdırma aparılır. Bu uşaqların hər ikisi xilas edildikdən sonra bir qədər irəliləmişdir, lakin heç biri dilini inkişaf etdirməmişdir (Rymer, 1993).
Buna görə bir uşağın kar olub-olmadığını tez bir zamanda müəyyənləşdirmək və dərhal işarə dili ilə ünsiyyət qurmağa başlamaq vacibdir. İlk illərində işarə dili ilə ünsiyyətə məruz qalmayan kar uşaqlar, çox güman ki, heç vaxt bu dili öyrənməyəcəklər (Mayberry, Lock, & Kazmi, 2002). Sağ əlini istifadə edən insanların 90% -i üçün dil sol beyin qabığı tərəfindən saxlanılır və idarə olunur, baxmayaraq ki, bəzi solaxaylar üçün bu model tərsinə çevrilir. Bu fərqlər, dilin dinlənilməsinin və istehsalının sol yarımkürədə sağdan daha çox fəaliyyət yaratdığını göstərən neyro görüntüləmə tədqiqatlarının nəticələrində asanlıqla görülə bilər.
Broka bölgəsi, motor korteksinin yaxınlığındakı sol yarımkürənin qarşısındakı bir sahə dil istehsalından məsuldur. Bu bölgə ilk dəfə 1860-cı illərdə beynin müxtəlif hissələrində zədələnmiş xəstələri tədqiq edən Fransız həkimi Paul Broka tərəfindən lokallaşdırlmışdır. Eşitmə qabığının yanında beynin bir sahəsi, dilin anlaşılmasından məsuldur. Broka və Vernayki bölgələrinin dildə əhəmiyyətinə dair sübutlar dil funksiyalarının ciddi şəkildə pozulduğu bir vəziyyət olan afazi ilə qarşılaşan xəstələrdə görülür. Broka afazi olan insanlar nitq qabiliyyətlərini qismən itirir, halbuki Vernayki bölgəsinə ziyan vuran insanlar nitq qabiliyyəti olduğu kimi qalır, lakin dedikləri mənasızdır və dili anlamaqda çətinlik çəkirlər.
Dil öyrənmək:
Dil öyrənmə doğuşdan əvvəl də başlayır, çünki döl bətn xaricindən danışmağın səssiz versiyasını eşidir. Moon, Koper və Fifer (1993), yalnız iki günlük körpələrin analarının ana dilində danışdıqlarını eşidəndə əmzikdən daha çox istifadə etdiklərini, hətta yad insanlar bu dillərdə danışdıqda belə, xarici bir dil eşitdiklərindən daha çox əmzikdən istifadə etdiklərini aşkar etdilər. Körpələr ana dilinin nümunələrindən də xəbərdardırlar, öyrəndiklərindən fərqli fonem nümunələrinə sahib olan nitqi eşidəndə təəccüb göstərirlər (Saffran, Aslin, & Newport, 2004). Doğuşdan sonrakı ilk il ərzində və ilk sözlərini danışmazdan çox əvvəl körpələr artıq dil öyrənirlər.
Bu təlimin bir istiqaməti nitq istehsalında təcrübədir. 6-8 həftəlik olduqda, körpələr sait səslər səsləndirməyə başlayır və praktikada kömək etmək üçün müxtəlif fəryad və xırıltılar səsləndirməyə başlayırlar. Təxminən 7 ayda körpələr mübahisə etməyə başlayır, xüsusi mənası olmayan qəsdən səsləndirməyə başlayırlar. Uşaqlar spesifik səslər yaratma praktikası olaraq mübahisə edirlər və 1 yaşına çatdıqda mübahisə ilk növbədə öyrəndikləri dilin səslərindən istifadə edir (de Boysson-Bardies, Sagart, & Durand, 1984). Bu səsləndirmələrin olmasa da mənalı səslənən bir danışıq tonu var. Bablinq həm də uşaqlara dilin sosial, kommunikativ funksiyasını anlamağa kömək edir. İşarət dilində danışıqlara məruz qalan uşaqlar həqiqi dili təmsil edən əl hərəkətlərindən istifadə edirlər (Petitto & Marentette, 1991).
QAYNAQ: İntroduction of Psychology
TƏRCÜMƏÇİ: Zəhra Əmiyeva
HƏMÇİNİN BAX: HİPERTRİKOZ NƏDİR?
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/sirli-azerbaycan-serq-ve-qerb-arasinda-korpu-movzusunda-yay-mektebi-teskil-edir/
