Çingiz xanın hərbi yürüşləri
1206-cı ildə türk və monqol tayfalarını bir bayraq altında birləşdirən Temuçin Çingiz xaqan adı ilə bu dövlətin ilk xaqanı oldu. Qüdrətli ordu yaradan xaqan tezliklə hərbi yürüşlərə başladı.
Çingiz xan əvvəlcə Oyrat və Yenisey qəbilələrindəki Qırğızları özünə tabe etdi. Bu müvəffəqiyyəti Beşbalıq və Qansu Uyğur dövlətlərinin Monqol imperiyasına birləşdirilməsini izlədi. 1209-cu ildə Tanqutları vergiyə bağlaması və 1211-1212-ci illərin qışında Çin dövlətinin məğlubiyyəti və Pekinin ələ keçirilməsi Çingiz xanın beynəlxalq siyasətdəki əhəmiyyətini artıran hadisələr idi. Ancaq onun dövlətini böyük bir dünya imperiyasına çevrilən qərb ekspedisiyası idi.
Tarixə Otrar fəlakəti olaraq daxil olan və Çingiz xana aid 450 nəfərlik ticarət karvanının Xarəzmşahlar Dövlətinin Otrar valisi İnalcık tərəfindən öldürüldüyü hadisəsi, az qala qərb ekspedisiyasının alovlandıran atəşə çevrildi. Çingiz Xanın təzminatı və Otrar valisinin ona təslim edilməsi Məhəmməd Xarəzmşah tərəfindən rədd edildi. Bundan əlavə, Xarəzmşaha göndərdiyi elçilərin biri öldürüldü. Buna baxmayaraq, sərinliyini qoruyan Çingiz xan Xarəzmşahlara yürüş üçün böyük ordu topladı. Çingiz xanın məşhur noyonlarından biri olan Cəbənin rəhbərliyindəki Monqol ordusu, 1218-ci ildə Qarakitayları məğlub edərək bu dövləti məhv etdi. Daha sonra 1219-cu ildə Çingiz xanın hakimiyyəti altındakı 200000 nəfərlik Monqolustan ordusu ilə Xarəzmşahlara qarşı bir kampaniya başlatdı və bir ildən çox bir müddətdə İslam Şərqinin Otrar, Buxara, Səmərqənd kimi əhəmiyyətli ticarət və mədəniyyət mərkəzlərini ələ keçirərək məhv etdi.
Xarəzm və Toxarıstanın məhvindən sonra Çingiz xanın əmri ilə hərəkətə keçən Cəbə və Subutay noyonları 40 minlik bir ordu ilə Xorasandan Azərbaycana girərək Qafqazda Alan, Çərkəz və Ləzgiləri məğlub etdilər. 1223-cü ildə yaxınlaşan Monqol təhdidinə qarşı birləşən Qıpçaq-Rus ordusunu 1223-cü ildə Kalka çayı üzərindən məğlub etdikdən sonra Suğdakı qarət etdilər və böyük bir qənimətlə Çingiz xanın tərəfinə qayıtmaq üçün hərəkətə keçdilər. Lakin geri qayıdarkən Volqa Bulqarları onları pusquda qalaraq məğlub etdilər. Cəbə və Subutay da daxil olmaqla Monqollardan bir neçəsi qaçaraq Çingiz xana çatdı.
1225-ci ildə böyük bir müvəffəqiyyətlə və qənimətlə Monqolustana qayıdan Çingiz xanın son səfəri Tanqutlara qarşı idi. Lakin 1227-ci ildə Tanqutları məğlub etdikdən sonra öldü. Çingiz xan ölməmişdən əvvəl, bütün Çini ələ keçirmək üçün Tanqutlardan sonra Çin dövlətinə bir səfər etməyi planlaşdırırdı. Monqollar arasında sosial tarazlığın rolu və dövlət təşkilatının sarsılmaz qaydalarının (qanununun) qəbul edilməsi dünya tarixinin gedişatını dəyişdirən nadir liderlərdən biri sayılan Çingiz xanın uğur qazanmasında böyük rol oynadı. Monqolları və Xubilay və ondan sonra taxta çıxan xanları hər zamankından daha yüksəklərə qaldırdı.
Bu baxımdan Cuveyninin aşağıdakı qiymətləndirməsi maraqlıdır: “Ordu xalqın xidmətindədir və insanlar ehtiyaclarını və xərclərini ödəməyə kömək edirlər; Qopçur ilə hər cür vergi və əlavə vergilər (avarız) ödəməyi, poçt təyinat yerlərini (yam), nəqliyyat vasitələri və qida məhsulları (ulufe) təmin etməyi laqeyd yanaşmır. Kiçik və böyük,
kasıb, varlı, ağa və kölə kimi hər təbəqədən olan insanlar lazım olduqda qılınc salan və nizə istifadə edənlər olur.
QAYNAQ: Dinçer Koç- Altın Orda Tarihi
TƏRCÜMƏÇİ: Aysu Rəsulzadə
HƏMÇİNİN BAX: Qar və buzlaqlar
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/ehmed-bey-agaoglu-iii-hisse/
