Çağatay xanlığı Çağatay xanın hakimiyyəti illərində
Çağatay Xan, Çingiz Xanın Börtedən doğulmuş dörd oğlundan ikincisi idi. Atasının sağlığında Monqol adət və ənənələrinə ən itaətkar idi. O, Çingiz Qanununun ən yaxşı tətbiqatçısı kimi məşhur idi. Digər qardaşları ilə birlikdə atasının Xarəzimşahlara qarşı yürüşündə iştirak etmiş və hətta sevimli oğlu Mu-Təkin də 1221-ci ilin yayında Bamiyan mühasirəsi zamanı öldürülmüşdü. Xarəzmşah Cəlaləddini təqib etmə tapşırıq verildiyi üçün 1221/1222 qışını Hindistan sərhədində keçirdi. Sonrakı illərdə 1226-1227-ci illərdə Çingiz Xanın Tanqutda etdiyi son səfərdə Çağatay, atasının vəkili olaraq Ulu Yurdda qalan qoşunların komandiri idi. Çingiz Xan yürüşün sonunda öldüyündən, atalarının dəfn mərasimini onunla birlikdə ekspedisiyadan qayıdan Ogeday və Tuli ilə birlikdə etdilər. Böyük qardaşları Cuci Çingiz Xandan altı ay əvvəl öldüyü üçün bu mərasimdə və ekspedisiyada iştirak edə bilmədi. Daha sonra qardaşlarını tərk edərək, növbəti il keçiriləcək qurultayda görüşmək üçün vətəninə qayıtdı. Ataları hələ sağ ikən, qardaşlar Ogeday’ı atalarının yanında Xanlığın varisi seçmişdilər. 1228-ci ildə Siçan ili təqminidə keçirilən qurultayda Çağatay qardaşların ən böyüyü olaraq Ogedayın əlindən tutub onu Xaqan kimi taxta əyləşdirdi. Daha sonra isə vətəninə qayıtdı.
Çağatay Xan sonrakı həyatını bəzən qardaşının Qaraqurumdakı yerində, bəzən də İli çayı hövzəsindəki Almalıq şəhəri yaxınlığındakı Kuyas adlı xiyabanda keçirdi. Yaz və yaz aylarında orada Kuyas yaxınlığında, payız və qış aylarında Yedi-Su hövzəsindəki Qayalıq şəhəri yaxınlığındakı bir məhəllədəki Qışlaqda qalırdı. Beləliklə, Çağatay Xanın Yaylaq və Qışlaq kimi istifadə etdiyi iki paytaxt və ya mərkəz var idi. Ulu-Ev adlanan çadır fəsillərə görə bu iki mərkəz arasında köçürüldü. Çingiz Xan Mavürənnəhr hövzəsini Çağataya məskən olaraq vermişdi. Buna görə də bu , sonradan qurulan xanlığın mərkəzi idi. Çağatay Xan, Cunqaryadan Mavürənnəhrə qədər olan ərazidə hökmdarlıq edirdi.
Dəmir-Qapı keçidini 1222-ci ildə keçişə uyğun hala gətirdi. Çinli səyyah Zang-Çun 1222-ci ildə buradan keçərkən keçid genişləndirildi. Keçid Çunqariyadan gələn, Süt-Göl (Sayram-Göl) yaxınlığından keçərək Almalığa çatan yolda yerləşirdi. Göründüyü kimi , xanlıq qurulmazdan əvvəl Çağatay vətəninə gedib-gələn yollarda hazırlıq işləri apararaq nəqliyyat və kommunikasiya yollarını təşkil etməyə başladı. Kuyas yaxınlığındakı Çağatay Xanın dağlıq mərkəzi, xanlıq qurultaylarının toplandığı yer olduğu üçün xanlığın əsas mərkəzi idi. Çingiz Xan oğullarına məskən təyin edərkən tabe olan tayfaları da bölmüşdü. Çağatay Xanın komandanlığı altında yerləşdirilən dörd Noyan Gizli Tarixə görə Karaçar, Münke, İdohuday və Kokoços idi. Eyni mənbəyə görə, bu böyüklərin qəbilələri Barlas qəbiləsi olan Karaçar; Münke Cəlayir qəbiləsindən; İdohuday Suldus; Kokoços Baarin qəbiləsindən idi. Bu mənbə monqol dilində olduğundan bunlar adların orijinal formaları olmalıdır. Çünki aşağıdakı mənbələrdə adlar türk dilində daha uyğun və dəyişdirilmiş formalarında görüləcəkdir. Bu dörd böyük və minlərlə insana əlavə, Yman qəbiləsindən olan səkkiz min nəfərlik qrup Çağatay payına düşmüşdü.
Yuxarıda göstərilən keyfiyyətlərə uyğun olduğu verildi. Adı yuxarıda bəhs olunan Barlas Qaraçar Noyan, Əmir Teymurun babasıdır. Teymur dövrünün mənbələrində Qaraçar Noyanın Ulus Əmiri, yəni Çağatay Xanın baş komandiri olduğu bildirilir. Həm Gizli Tarixdə, həm də Camü ət-Təvarixdə ilk ad olaraq xatırlandığı üçün adı mümkündür. Kokoços və ya Qoşun Noyan həm Çağatay Xanın müşaviri, həm də gözətçi birliklərinin komandiri olmalıdır. Teymur dövrünün mənbələrindən anlaşıldığı kimi, minlərlə Barlas, Cəlayir, Suldus və Arlat qəbilələrinin bu dövlətin özəyini təşkil edirdi.
Çağatay Xanın Otrardan Qutbəddin Həbəş Amid adlı bir vəziri var idi. Çağatay Xanın bu insana dəyər verdiyi anlaşılır. Çünki bu vəzirin oğulları Çağatay şahzadələri ilə birlikdə təhsil alıb böyüyürdülər. Çağatay Xan, Çingiz sultanının xanlığı dövründə ən qədim və prestijli şəxsiyyəti idi. Bununla əlaqədar olaraq müharibələrə qatılmadı və sakit bir hökmranlıq etdi. Ancaq xanlığının son illərində qeyd etdiyimiz Tarabi üsyanı 1238 – 1239-cu illəri birləşdirən aylarda Buxarada və ətrafda başladı. Xocənt şəhərində yaşayan Mahmud Yalavac şəxsən bu üsyanı yatırmaqla məşğul oldu . Çünki yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi , Çağatay Xan və ya Çağatay Ulusunun əmirləri deyil, Mahmud Yalavaç, şəhərlərdə ortaya çıxan məsələlərlə məşğul olardı. Ancaq vəziyyət Ogeday Xaqana ötürüldü və Çağatay sonunda öz hüdudlarından kənarda olduğunu qəbul edərək üzr istəməli oldu. Çağatay’ın bu şəkildə müraciət etdiyi üçün Ogeday Xan ürəyini aldı, ancaq Mahmud Yalavac əvəzinə oğlu Məsud Yalavacı vali olaraq göndərdi.
Çağatay Xanın çox ciddi bir qanuna tabe olması, mənbələrdə ümumiyyətlə bəhs edilən bir mövzu olduğu kimi, İslam dininə qarşı sərt və tutarsız bir münasibət bəslədiyindən bəhs edilən bir mövzudur. Əslində bu vəziyyət Monqol Qanununun İslam dininə zidd olmaqdan çox, İslam dini ilə uyğunsuz olması ilə əlaqəli idi. Bunların arasında, xüsusilə su ilə yuyulması və heyvanların və ya qurbanların uyğun gəlməməsi, İslam prinsiplərinə görə Türkistan xalqına bu mövzuda işgəncə verməsinə səbəb oldu. Bu münasibətlə, sağ olduğu müddətdə Türküstan xalqı gizli şəkildə yuxarıdakıları yerinə yetirdi və ya Moğol yolu ilə kəsilmiş murdar ət yemək məcburiyyətində qaldı.
Çağatay Xanın çox arvadı olsa da, ən hörmətli övladlarının anası Yisülün Xatundur. Yisülün Xatun öz anası Börtenin qardaşı qızı idi. Yəni o da Konqırat qəbiləsinin nəslindən idi. Çingiz Xanın xatunu və Çağatayın anası Kongıratlı Gün-Seçenin qızı idi. Gün Seçenin qardaşı Daritayın nəvəsi Yisülün Xatundur. Çağatay Xanın ikinci arvadı Yisülün Xatunun bacısı Tükan Xatun idi. Çağatay Xanın səkkiz oğlu var idi. Bunlar yaş sırasına görədir; 1. Müçi-Yebe,
2. Mu-Təkin, 3. Bilkişi, 4. Sarban, 5. Yisun-Münke, 6. Baydar, 7. Kadakı, 8. Baycu. Çağatay Xan ikinci oğlu Mu-Təkini oğulları arasında ən çox sevirdi. Çingiz xan da bu nəvəni çox sevirdi və həmişə yanında saxlayırdı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Mu-Təkin Bamiyan şəhərinin mühasirəsi zamanı öldürüldü. Sevdiyi nəvəsinin ölümü. Çingiz Xan qəzəb gətirdi və Bamiyan şəhərini məhv etdi, daş üzərində daş qoymadı. Çağatay Xanın ölümündən sonra, istisnalar bir tərəfə qalsaydı, Çağatay sultanının varisləri ümumiyyətlə Mu-Təkinin nəslindən idi.
Çağatay Xanın ölümünə aid mənbələrdə verilən tarixlər iki fərqli mənşədən gəldiyi üçün mübahisəlidir. Bu tarixlərdən birincisi 1241-ci ilin may-iyun aylarını göstərir və bu tarixlə birlikdə “Ogeday Xaqandan yeddi ay əvvəl öldü” əlavə olunur. İkinci sifariş tarixləri; 1242-ci ilin yanvar-fevral aylarıdır. Bu tarixləri verənlər, “Ogeday Xaqan öldükdə, onun lehinə sevdiyi arvadı Müge Xatun, xaqan taxtına oturdu. Çağatay xan, bu haqqın Turakinaya məxsus olduğunu söylədi. Xatun, uşaqların anası. “ aylar sonra (ya da qısa bir müddət sonra) öldü. “Əlavə edirlər. Ögeday Xaqanın ölüm tarixi 11 dekabr 1241-ci ildən, ikinci qrup görüşmə nəticəni 1242-ci ilin yanvar-fevral aylarında verir. Yaşayan Cüveyninin verdiyi məlumatın dəqiq olduğu dəqiqdir. Çağatay dövründə və Monqolların rəhbərliyi altında yüksək xidmətlər göstərərək Qaraqoruma getdi və digər mənbələr tərəfindən verilən məlumatların olması şübhəsizdir. Buna görə də Çağatay Xanın ölüm tarixini 1242-ci ilin ilk iki ayına qədər əlaqələndirmək daha doğru olardı.
QAYNAQ: Mustafa Kafalı- Çağatay Hanlığı
TƏRCÜMƏÇİ: Aysun Məmmədli
HƏMÇİNİN BAX: Çağatay xanlığı
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/ilin-genci-ve-elaci-telebesi-ile-musahibe/
