Buşmenlər
Kalahari səhrasında yaşayan Cənubi Afrika və qonşu Botsvana və Namibiyanın Buşmenlər (həmçinin Khve, Basarva və ya San kimi tanınır) xalqları Xoysan qrupunun bir hissəsidir və Xoyxoylarla qohumdurlar. Onların klik səslərinin istifadəsi ilə xarakterizə olunan olduqca mürəkkəb bir dil var. Onların heç bir dildə ümumi adı olmasa da, onlar Ju/’hoansi və !Kung (müxtəlif klikləri təmsil edən durğu işarələri) kimi adlarla özlərini daha böyük qrup kimi tanıyırlar.
Ənənəvi olaraq, buşmenlər Afrikanın cənub-qərbindəki Kalahari mağaralarında müvəqqəti taxta və qaya sığınacaqlarında və mağaralarında yaşayan ovçu-yığıcı mədəniyyətə malik olublar. Müasir Buşmenlərin təxminən yarısı bu şəkildə yaşamağa davam edir. Buşmenlərin zəngin folkloru var, rəsm çəkməkdə mahirdirlər və gözəl mağara rəsmləri ilə məşhurdurlar. Arxeoloji sübutlar göstərir ki, onlar Afrikanın cənubunda (və yəqin ki, Afrikanın digər ərazilərində) ən azı 22.000 il yaşamışlar. Bu erkən inkişaf etmiş sivilizasiya yaşadıqları bölgələrdə texnoloji və mədəni inkişafa baxmayaraq sağ qalsa da, XX əsrin sonlarında torpaqdan istifadədə baş verən dəyişikliklər nəhayət onların ənənəvi həyat tərzinin sağ qalmasına təhlükə yaratdı.
San yoxsa Buşmenlər?:
“San” termini tarixən Buşmenlərə onların etnik qohumları və tarixi rəqibləri olan Xoyxoylar tərəfindən tətbiq edilmişdir. Bu termin xoyxoy dilində “kənar” deməkdir və alçaldıcı idi. Bu səbəbdən bu qrupdan bəziləri hələ də buşmen adlandırılmağa üstünlük verirlər. Bununla belə, rəylər “Buşmenlər” termininin uyğun olub-olmaması ilə bağlı müxtəlifdir – nəzərə alsaq ki, bu termin həm də bəzən aşağılayıcı hesab olunur.
Cənubi Afrikada San termini rəsmi kontekstlərdə üstünlük təşkil edir. Anqolada buşmenlər üçün rəsmi termin yoxdur, lakin onlar bəzən Kvankhala və ya Bosquimanos (Buşmenlər üçün Portuqaliya termini) kimi istinad edilir. Nə Zambiyanın, nə də Zimbabvenin rəsmi terminləri yoxdur, baxmayaraq ki, sonuncu halda Amasili və Batva terminləri bəzən istifadə olunur.[3] Botsvanada rəsmi olaraq istifadə edilən termin Basarva [4] olsa da, bu Tsvana dili etiketinin də mənfi mənaları var.
Genetika:
Afrika DNT-si üzrə aparılan genetik tədqiqatlar Sanda ən yüksək səviyyəli genetik müxtəlifliyi aşkar edərək onların qitədə və yer üzündə ən yaşlı insan əhalisi olduğunu göstərir. 2009-cu ildə Pensilvaniya Universitetindən Sarah Tişkoffun başçılıq etdiyi beynəlxalq qrup on il ərzində Afrikanın 121 populyasiyasından genetik materialı öyrənərək 3000-dən çox nümunə toplamış, 14 “əcdad populyasiya klasterini” müəyyən etdiklərini bildirmişdir.Onların tədqiqatları həmçinin müasir insan miqrasiyasının mənşəyi Afrikanın cənub-qərbində, yerli San icmalarının vətəni olan Namibiya və Anqolanın sahil sərhədi yaxınlığında yerləşir.
Bu tədqiqatlar göstərir ki, San xalqı bilavasitə bütün digər afrikalıların ilk insan əcdadlarından, o cümlədən başqa torpaqlara köçən və dünyanı məskunlaşdıranların nəslindəndir – “onlar bütün müasir insanların əcdadlarının nəslindən ola bilərlər”.
Ənənəvi Həyat:
Botsvana bölgəsindən olan buşmenlər 10-2000 il əvvəl cənuba Vaterberq massivinə köç etmişlər. Arxeoloji sübutlar göstərir ki, buşmenlərin əksəriyyəti bu zaman aralığında naməlum yerdən Kalahari səhra ərazilərinə cənuba doğru köç edib. Hazırkı Afrika əhalisinin yarısı, əsasən atalarının yaşadığı kimi, ənənəvi şəkildə yaşayır.
İndiki buşmenlərdən qədim yollar haqqında çox şey öyrənilib. Onlar köçəri ovçular və kiçik ov dəstələrinin ənənəvi sosial bölmələrində vəhşi yemək toplayanlar olublar. Bəzən Buşmenlər xüsusi hallar üçün daha böyük təşkilatlar yarada bilərlər, lakin bu qruplar boş və müvəqqətidir. Onlar adətən yalnız daşıya bildikləri şeylərə sahib olurlar. Buşmenlərin əksəriyyətinin müasir dövrə etdiyi yeganə güzəşt paltar geyməkdir. Ənənəvi Buşmenlər şamanizmə inanır, heyvanları müqəddəs mahnılarla sehrləyirlər.
Ovçuluq və yığıcılıq:
Ovçuluq maraqlı və təhlükəlidir və buşmenlər öz əvvələr olduğu kimi həvəslə ov edirlər. Onlar yaxşı atıcıdırlar və tikanları Chrysomelidae böcəklərinin sürfələrinin zəhəri ilə bulaşmış kiçik yaylardan və kiçik, uçmayan oxlardan istifadə edirlər. Onlar ov edərkən əllə rabitə sistemindən istifadə edirlər. Onlar tez-tez bir neçə gün kənarda olurlar, çünki kudu və ya eland kimi böyük oyunların tükənməsi və kəsilə bilməsi dörd və ya beş gün çəkə bilər. Ən qiymətlisi Afrikanın cənubundakı ən böyük antilop olan elanddır və bu, təkcə ölçüsünə görə deyil, həm də piyinə görə əhəmiyyətlidir. Bu yağ buşmenlərin pəhrizi üçün çox vacibdir və onlar onun fövqəltəbii gücə malik olduğuna inanırlar.
Onların ovla bağlı çoxlu hekayələri və mahnıları var. Gənc yeniyetmələr gitara çala və hətta müasir musiqi ifa edən qruplar yarada bilərlər, lakin onların mahnılarının məzmunu ovla bağlı qalır.Kişilər ovdan qayıdanda hamı toplaşır və qadınlar müxtəlif poliritmik naxışlar oxuyur və döyürlər, kişilər isə qələbələrini qeyd edərək rəqs edirlər. Qadınlar adətən kişilər ova çıxanda toplaşırlar. Dəvəquşu yumurtalarının boş qabıqları isti və quraq mövsüm ərəfəsində yaxşı yağışlardan sonra suyu toplamaq və saxlamaq üçün istifadə olunur.
Köçəri qalanlar üçün kəndlərin möhkəmliyi isti yazda gecə yağış sığınacaqlarından, insanların daim qönçələnən göyərti axtarışında hərəkət etdikləri zaman, quru mövsümdə yeganə daimi su çuxurlarının ətrafında toplaşdıqları zaman rəsmi halqalara qədər dəyişir. Erkən yaz, sərin quru qışdan sonra isti quraq dövr, ən çətin mövsümdür, payız qoz-fındıqları tükəndikdən, kəndlər su quyularının ətrafında cəmləşdikdən və əksər bitkilər ölü və ya hərəkətsizdir. Vəhşi təbiət heç vaxt çəkilən sulardan uzaqlaşa bilməyən quraq aylarda ət ən vacibdir.
Hazırda adı açıqlanmayan Buşman deyir:
Uzun müddət əvvəl, biz, buşmenlər, təbiətin gözlənilməz yollarının ustaları olan bu dağları gəzdik. Biz o zaman köçəri idik, böyük ov sürüləri və fəsillərin dəyişməsi ilə hərəkət edirdik. Heyvanlar köç etdikdə, biz burada olmağımızı qeyd etmək üçün heç bir ev və ya yol qoymadan arxasınca getdik. Geridə qoyduqlarımız qayaya, sığınacaqlara çəkilmiş hekayəmiz, müqəddəs heyvanların hekayəsi və ruhlar aləminə səyahətlərimiz idi. Bu dağlar bir vaxtlar bizə sığınacaq, antilop sürüləri ruzi, həyatımıza məna verdi. Xüsusilə eland, çünki o, ən böyük mənəvi gücə malik heyvandır. Bizim üçün o, rifah və şəfa, gözəllik, sülh və bolluq heyvanıdır. Eland bizi kənar dünyaya səyahətlərə çıxara bilər və bizi Allaha bağlaya bilər.”
Onlar 20.000-dən çox fərdi qayaüstü rəsm qoyublar, hamısı mağaralarda 500-dən çox müxtəlif yerlərdə qorunub saxlanılır. Əvvəlcə avropalılar təxminən 350 il əvvəl buşmenlərin qayaüstü sənəti ilə ilk dəfə qarşılaşanda onu yaradan insanlar kimi ibtidai və kobud hesab edirdilər. Onları düz perspektiv, ov, döyüş və gündəlik həyatın ikiölçülü hesabları hesab edirdilər. İyirminci əsr alimləri onların incə detalları və incə rəngləri ilə estetik aspektlərini qiymətləndirdilər, lakin yenə də onların sadəcə ovçu-yığıcı həyatının təsviri olduğuna inanırdılar. Bu rəsmlərin başqa bir ölçüsü ortaya çıxdı. Cənubi Afrikanın Kamberq Təbiət Qoruğunda rəsmlər üçün bir növ “Rozetta Daşı” tapıldı və 1915-ci ildə Scientific American də nəşr olundu. Bu rəsm ovçuların öldürdükləri heyvanlardan necə güc qazandıqlarını göstərirdi.
Bu baxımdan daha çox rəsm tədqiq edildiyi üçün antropoloqlar indiki Buşmenlərdən müsahibə götürməyə qərar verdilər. Təsdiq olundu ki, bu rəsmlər həm də mənəvi gücün təlqinini təmsil edir. İndiki naməlum buşman bizə deyir: “Biz buşmenlər daha bu təpələrdə ov etmirik. Od soyuqdur. Mahnılarımız sakitdir. Amma diqqətlə qulaq asın. Bizi suda eşidəcəksiniz. Diqqətlə baxın. Bizi dənizdə görəcəksiniz.
Buşmanların qohumluq sistemi ənənəvi olaraq kiçik, mobil yem dəstələri kimi onların qarşılıqlı asılılığını əks etdirir. Qrup tez-tez qohum olan bir neçə ailədən olan 25-60 nəfərdən ibarətdir. Onlar Qərb ölkələrində olduğu kimi eyni terminlər dəsti ilə Eskimo qohumluq sistemindən istifadə edir, həmçinin ad qaydası və yaş qaydası tətbiq edirlər. Yaş qaydası qohumluq şərtləri ətrafında yaranan hər hansı çaşqınlığı aradan qaldırır, çünki iki nəfərdən böyüyü həmişə kiçiyi nə adlandıracağına qərar verir.
Ad qaydasına görə, hər hansı iki şəxsin eyni adı varsa, məsələn, qoca və gəncin hər ikisi /Twi adlanırsa, hər bir ailə onlara istinad etmək üçün eyni qohum terminindən istifadə edir: Gənc /Tvinin anası Qoca /Twi deyə bilər. “oğlu”, Qoca /Tvi gənc /Tvinin bacısına özününkü kimi müraciət edərdi, Gənc /Tvi Qoca /Tvinin arvadına “arvad” deyərdi və Qoca /Tvinin qızı Gənc /Tviyə potensial gəlin olaraq qəti qadağan ediləcəkdi. Nisbətən az sayda ad dövriyyədə olduğundan və hər uşağa nənə və baba və ya digər qohum adı verildiyi üçün Buşmenlərə səyahət edə biləcəkləri böyük bir ailə qrupu zəmanət verilir.
Kalahari Buşmenləri ilk dəfə 1950-ci illərdə cənubi afrikalı yazar Laurens van der Post tərəfindən məşhur “Kalaharilərin İtirilmiş Dünyası” kitabı ilə qərb dünyasının diqqətinə çatdırılıb.
QAYNAQ: https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Bushmen
YAZAR: Fidan İsmayılova
HƏMÇİNİN BAX: Babək və xürrəmilər haqqında qaynaqlar
