Böyük təbii zona- I hissə
Təbii zona xarakterik bir görkəmə sahib olan və əsasən iqlimdəki regional dəyişikliklərlə təyin olunan geniş bir əraziyə paylanan orqanizmlərin əsas icmalarıdır. Geniş bir tərifdən təsəvvür etdiyiniz kimi, təbii zona təsnif etmək üçün bir çox yol var və müxtəlif ekoloqlar eyni toplumu fərqli zonalarla təyin edə bilərlər. Hərçənd, təbii zonanın gerçəkliyi ilə bağlı, əsas bioloji topluluqlar kimi və ya bunları ən yaxşı necə təsvir etmək barədə fikir ayrılıqları mövcuddur.
Böyük Təbii zonanın paylanması:
Bu mətndə səkkiz əsas təbii zona kateqoriyası təqdim olunur: tropik yağış meşəsi, savanna, səhra, mülayim otlaq, mülayim yarpaqlı meşə, mülayim həmişəyaşıl meşə, tayqa və tundra. Bu təbii zonalar dünya miqyasında baş verir və yağış və temperatur ilə təyin edilə bilən böyük bölgələri əhatə edir. Altı əlavə təbii zona bəzi ekoloqlar tərəfindən səkkiz əsasın alt qrupu kimi qəbul edilir: qütb buz, dağ zonası, rütubətli həmişəyaşıl meşə, tropik musson meşəsi və yarımsəhra. Onlar çox fərqli iqlimi olan bölgələrdə inkişaf etdikləri üçün bir-birlərindən olduqca fərqlənirlər.
Hər biri dominant bitki örtüyü (yarpaqlı meşə, həmişəyaşıl meşə, çəmənlik və s.) üçün adlandırılan konvensiyaya görə olsa da, hər bir təbii zona da həmin cəmiyyətin üzvləri kimi yaşamağa uyğunlaşdırılmış heyvanlar, göbələklər
və mikroorqanizmlər ilə xarakterizə olunur. Canavar, karibu və ya şimal maralı, ağ ayı, dovşan, vaşaq, qar bayquşu
və ağcaqanad tundrada dünyanın hər yerində yaşayır və tundra zonaları alçaq, kolluqlu, rəngarəng bitki örtüyü qədər müəyyənedici xüsusiyyətidir.
Təbii zona və iqlim:
Bir çox fərqli ətraf mühit faktoru, hansı təbii zona harada tapıldığını təyin etməkdə rol oynayır. İki əsas parametr mövcud rütubət və temperaturdur. Şəkil 29.11 ekosistem məhsuldarlığına dair məlumatları illik yağıntının və illik orta temperaturun funksiyası kimi təqdim edir: ekosistem məhsuldarlığına hər ikisi də güclü təsir göstərir. Bu o demək deyilki, digər faktorlar məsələn torpaq quruluşu və onun mineral kompozisiyası yada mövsümü daimi iqlimə qarşı mühüm deyildir. Eyni illik yağıntı və temperaturu olan fərqli yerlər bəzən fərqli təbii zonaları dəstəkləyir, buna görə digər amillər də vacib olmalıdır. Bununla birlikdə, bu iki dəyişən, 29.12-də göstərildiyi kimi, əksər yerlərdə hansı təbii zonaların meydana gələcəyini təxmin etməklə yaxşı bir iş görür. Qitələrin qaydasız konturlarından və fərqli dəniz istiliyindən qaynaqlanan dağlar və iqlim təsiri olmasaydı, hər təbii zona böyük ölçüdə enlə təyin olunan yer kürəsində bərabər bir kəmər meydana gətirərdi.
Əslində bu digər amillər də təbii zonaların paylanmasına böyük təsir göstərir. Məsafənin okeandan yağış üzərinə böyük təsiri var və yüksəklik istiliyə – zirvələrin temperaturuna təsir göstərir, Qayalı dağlar normalda daha yüksək enlikdə mövcud olan tundraya bənzər bitki örtüyü ilə örtülmüşdür.
QAYNAQ: The Science of Biology
YAZAR: Gülövşə Mahmudova
HƏMÇİNİN BAX: Neolit dövrü
HƏMÇİNİN BAX: Turaz.org/cin-2014-cu-ilden-beri-630-uygur-turku-din-xadimini-hebs-edib/
