Böyük Səlcuqlu dövləti
VIII əsrin əvvəllərində Qərbi Türk xaqanlı zəifləməyə başladı, nəticədə Mərkəzi Asiyada yaşayan türkeşlər müstəqillik qazandılar və 740-cı ildə axırıncı türk hökümdarını öldürərək , xaqanlığa son qoydular. Bundan sonra Şərqi Türküstanda uyğurların, Yeddiçayarası ərazidə qarluqların, Aralətrafı ərazidə Oğuz tayfalarının ittifaqları yarandı. Türk xaqanlığında yaşayan türk tayfalarından biri 9 boydan ibarət oğuzları idi.
Oğuz türklərinin mənşəyi aydın deyil. Tədqiqatçılara görə onlar Qərbi Türk xaqanlığının süqutundan sonra Mərkəzi Asiyaya gəlmişdilər. VII əsrin II yarısı və VIII əsrin I yarısında onlar “ Tokuz oğuz” adı ilə Altayda Tola çayının hövzəsində yaşayırdılar. IX əsrdə onların ərazisi İssık – Kul və Almalıq , cənubda Sayram və Qazıqurd-Taq və Karaçuq –Taq, şimalda Uluq-Taq və Kaçit-Taq, qərbdə Yenikənd və Qaraquma qədər idi.
X əsrdə oğuzlar əsasən Sırdərya Aralsahili əyalətlərdə yaşayırdılar. XVII əsr Türkmən tarixçisi Əbül Qazi xanın yazdığına görə burada onlar on nəsil və 24 tayfadan ibarət idilər. Mahmud Qaşqarlı bu tayfaların 22-ni qeyd edir və yazır ki, əvvəllər Xələc tayfası da oğuzların tərkibində idi, sonra iki hissədən ibarət olan bu el oğuzlarından ayrılmışdı. Mahmud Qaşqarlının “Divan lüğət-ət-türk” əsərində oğuz tayfalarının adları belədir: Qınıq, Qayı, Bayondur, Yivə, Salqur, Əfşar, Beqdilli, Böyükdüz, Bayat, Yazqır, Eymur, Qarabölük, Alqa-bölük, İqdır, Ureqir, Tuturqa, Ulayontluq, Peçeneq, Çuvaldar, Çəbni və Çarukluk. Bu tayfalar, maldar idilər , onların var dövləti də qoyun sürüləri və at ilxiları idi. Lakin hər bir ailənin istifadəsi üçün qaramal, yük daşımaq və ticarət üçün dəvə də saxlayırdılar.
Sırdərya çayı boyunca yaçayan oğuzlar iki qoldan ibarət idi: Üç ox və Boz ox. Bu onu göstərirki, oğuzlar Altayda türk run yazılarında qeyd olunan “ On ox” tayfalarına mənsubdurlar. X əsrin ilk rübündə 200 min çadırdan ibarət oğuzlar islam dininə keçmişdilər.
Oğuzların başında “ Temir yayın” ləqəbli Dukak adlı bir elbəyi dururdu. O, Qınıq tayfasından idi. Onun oğlu Səlcuq subaşı, yəni ordu başçısı idi. Sonra hakimiyyətə keçmiş Səlcuqun adı ilə oğuzlar tarixşünaslıqda “ Səlcuq oğuzları” adı ilə məhşurlaşdılar. Səlcuqun üç oğlu vardı: İsrail, Mikail və Musa. Onlar səlcuq tayfalarının idarə olunmasında fəal iştirak edirdilər. İlk vaxtlar səlcuqlar Samanilər dövlətinə yaxınlıq göstərirdilər. Lakin Sırdəryanın Cənt əyalətinin hakimi Şahməliklə mübahisəyə görə oğuzlar daha oralarda qalmaqdan imtina etdilər. Samanilər onlara Zərəfşan çayı sahilində Nur –Ata adlı yerdə ərazi ayırmışdı. Lakin ora Səlcuq oğuzları üçün əlverişli olmadı.
1035- ci ildə Səlcuqun oğlu Musa və qardaşı oğlanları Toğrul bəy və Çağrı bəy oğuzlardan özlərinə məxsus tayfalarla Xorasanının şimalına köçdülər və Nisa əyalətində məskunlaşdılar. Bu vaxt Xorasan əyaləti Qəznəlilər dövlətinə mənsub idi və orada yaşayan türkmən tayfaları samanilərin hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmışdılar. Üsyan 1027 –ci ildə başladı və Fadav adlı yerin yaxınlığında üsyançılarla Qəznəli ordusu arasındakı vuruşmada üsyançılar məğlub oldular , vuruşmada 4 min türkmən döyüşçüsü öldürüldü. Türkmən tayfalarının bir hissəsi İrana və İraqa çıxıb getdi. Oğuzlar Xorasana məhz belə bir vaxtda gəlmişdilər. Bunu eşidən Qəznəli hökmdarı qışqırmışdı: “ Xorasan əldən çıxdı!” Onda səlcuqların cəmi on min nəfərlik ordusu vardı.
Qəznəlilər onların Xorasana gəlməsindən təşvişə düşdülər. 1035-ci ilin 19 iyulunda qəznəlilər dövlətinin 17 minlik ordusu Məsud Hac Doğdunun başçılığı ilə Nişapurdan səlcuqların üstünə gəldi. Səlcuqlar bundan xəbərsiz idilər. Nisa yaxınlığında qəfildən baş vermiş vuruşmada 700-800 nəfər səlcuq döyüşçüsü öldürüldü. Məsudun ordusu səlcuqların xeyli mal-qarasını ələ keçirib apardılar. Lakin oğuzlar ruhdan düşmədilər və mübarizənin ələ davam edəcəyini nəzərə alaraq yaxşı nizamliı atlı ordu yaratdılar. Az müddətdə ordunun miqdarı 20 min nəfərə çatdırıldı. Bundan sonra onlar hücuma keçib qəznəlilərə məxsus Nişapur və Mərv əyalətlərini tutdular. Toğrul bəy Nişapurda , Çağrı bəy Mərvdə özlərini sultan elan etdilər. Belə bir şəaitdə qəznəlilərin şahı Məsud ordu ilə yenidən səlcuqların üstünə gəldi. 1038- ci ilin 29 iyulunda Deh-Bazarqanan adlı yerdə vuruşma oldu. Qəznəli ordusu məğlub oldu. Döyüşdə Çağrı bəy xüsussi igidlik göstərdi və Qəznəli ordusunun bir neçə əmrini təkbətək döyüşdə öldürdü. Toğrul bəyin göndərdiyi bir ordu isə İbrahim inalın başçılığı ilə Kiçik Asiyaya gələrək, 1048-ci ildə Bizans ordusunu Pasin adlı çöldə məğlub etdi. Bu Bizansın süqutunu irəlicədən göstərən nişanə oldu.
1036-cı ildə səlcuqlar hücuma keçərək qəznəlilərin Sərasx və Cavərd şəərlərini zəbt etdilər. Qəznəlilərin hökümdarı Sultan Mahmud Qəznəli özü ordunun başında oğuzların üstünə gəldi. 1040-cı ilin mayın 23 –də Mərv və Sərasx şəhərləri arasında Dəndənəkan adlı kiçik şəhərin yaxınlığında qanlı vuruşma baş verdi. Qəznəli ordusu məğlub oldu. Bundan sonra Toğrul bəy Nişapura getdi, Çağrı bəy isə Xorasanda qaldı. Səlcuqun oğlu, Toğrul bəy və Çağrı bəy qardaşlarının əmiləri Musa yabqu isə Heratda və Seyistanda hakim oldu. Toğrul bəy 1041-ci ildə Gürganı və Təbəristanı , 1042-ci ildə Xarəzmi zəbt etdi və sonra ordu ilə İraqa yola düşdü. 1055-ci ildə Toğrul bəy ordusu ilə Bağdada gəldi. Xəlifə onunla vuruşmaq iqtidarında deyildi. Ona görə xəlifə Toğrulun hakimiyyətini tanıdı və beləliklə , həmin ildən Xilafət mülki idarədən uzaqlaşdırıldı. Xəlifə Toğrulun əyninə üst-üstə 7 xələt geydirdi, bu Toğrula 7 iqlimin bağışlanması demək idi, üstəlik ona “ Şərqin və Qərbin hakimi” titulunu verdi və belinə 2 qızıl qılınc bağladı.
Toğrul bəyin bu zaman 70 yaşı vardı, subay idi, çünki arvadı ölmüşdü. Ona görə də Toğrul bəy 1062-ci ildə xəlifənin Səidə adlı qızına elçi göndərdi. Xəlifə əl-Qaim Bin Əmrullah razı olmağa məcbur oldu və oğuz bəyləri Toğrul bəyə təntənəli toy etdilər. Toğrul öz toyunda sərkərdələri və bəyləri ilə yallı oyunu oynadı. Lakin toydan 7 ay sonra Toğrul bəy öldü. Onu oğlu yox idi. Yerinə qardaşı Çağrı bəyin oğlu Alp-Arslan keçdi.(0163-1072).
Alp-Arslan 1064-cü ildə Şərqi Anadoluya, Azərbaycana və Gürcüstana hərbi səfər etdi. Bizans dövləti yaxınlaşan fəlakəti hiss etmişdi, ona görə böyük ordu ilə Alp-Arslana qarşı çıxdı. 1071-ci il avqustun 26 -da Kiçik Asiyada Malazgird şəhəri yaxınlığında Rəhvə adlı ovalıqda Bizans imperatoru Roman Diogenin başçılığı ilə Bizans ordusu Alp Arslanın başçılıq etdiyi oğuzların ordusu ilə üzləşdi.Müharibələr tarixində qanlı döyüşlərindən sayılan bu vuruşma Bizans ordusunun məğlubiyyəti ilə bitdi. Məhz bu döyüşdəki qələbə nəticə etibarilə Anadolu yarımadasını oğuzlara verdi.
1072-ci ildə Alp Arslan Mərkəzi Asiyanın Mavərənnəhr əyalətini zəbt etmək səfərində ikən Buxaranı tutduqdan sonra Sırdərya çayının sahilində öldü.Onun yerinə oğlu Məlikşah keçdi. Məlikşahın hakimiyyəti illərində oğuzlar tədriclə Qəznəlilər və Qaraxanilər dövlətinin ərazilərini zəbt etdilər.
Məlikşahın hökmdarlığı vaxtında Səlcuq oğuzlarının ordusu Süleyman ibn Kutlulmışın başçılığı ilə yenidən Anadoluya hərbi səfər etdi və XI əsrin 80-cı illərində oranın işğalına başladı. Az sonra , 1076 –cı ildə Səlcuq oğuzlarının əmirlərindən Atsız Dəməşqi tutdu. 1078-cı ildə işğal olunmuş Suriya Məlikşahın qardaşı Tutuşa verildi.
1089-cu ildə Məlikşah Mavərənnəhrə döndü, Buxara və Səmərqəndi tutdu. Beləliklə , əslində bütün Mərkəzi Asiya Səlcuq oğuzlarının əlinə keçdi və Oğuz imperiyası yarandı. Buaya Mərkəzi Asiya, Əfqanıstanın çox hissəsi ,İraq,İran, Cənubi Qafqaz, Suriya və Anadolu daxil idi.
1092-cı ildə Məlikşah öldükdən sonra oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı.Bu eyni zamanda imperiyanın parçalanmasının başlanğıcı oldu.Qardaşı Arslan Arqun 1092-ci ildə Mərv, Bəlx,Tərməz və Nişapuru tutdu və doğma qardaşı Buribarsı öldürüb hakimiyyətə keçdi. Lakin 1096-cı ildə Arqun öldürüldü və Xorasan Börküyarıq adlı bir Səlcuq əmrinə keçdi. O , 1097 –cı ildə bu əyaləti qardaşı Sultan Səncərə verdi.
Sultan Səncərin başçılıq etdiyi oğuzlar 1102-cı ildə Qaraxanilər dövlətinə son qoyduqdan sonra, 1117-1118-ci illərdə Qəznəlilər dövlətini zəbt etdilər. Sultan Səncər 1118-ci ildən etibarən Mərkəzi Asiyanı işğal etməyə başladı. Səncərin paytaxt şəhəri Mərv idi. Onun sarayı Əndarab adı yerdə yerləşirdi. 1130-cu ildə Sultan Səncər Mavərrənnəhri iğal etdi və beləliklə , Mərkəzi Asiyada Oğuz dövləti yaratdı.
Əvvəlki türk dövlətləri kimi bu dövlətin də iqtisadi bazası zəif idi. Döyüş meydanlarında qılınc gücü ilə yaradıldığına görə dövlətin müxtəlif əyalətləri arasında iqtisadi əlaqələr zəif idi.
Dövlətdə hakim qüvvə maldar türk tayfaları idi. Lakin onların arasında tez-tez ara feodal müharibələri baş verirdi. Dövlətin tənzimə salınmış inzibati idarə sistemi yox idi. Səlcuq sultanlarını hər şeydən əvvvəl vergi maraqlandırırdı. Bu işə vəzir baxırdı. Alp Arslanın və Məlikşahın hakimiyyəti illərində vəzir Nizam-əl-Mülk idi. O , görkəmli dövlət xadimi idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Səlcuq sultanlar türk olsalar da, saraylarında dəftərxana işi farsca gedirdi və müəyyən mənada demək olarki, oğuzların işğalları nəticəsində fars dilində ədəbiyyat dahada inkişaf etmişdi.
Ədəbiyyat:
Əsməd Muxtarova-Türk xalqlarının tarixi Elm 1999;
YAZAR: Samirə İbrahimli
HƏMÇİNİN BAX: PROQNATİZM
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/emin-abid-gultekin/
