Böyük Bulqar türk dövləti
Bamberi, Nemet və digər türkoloqların tədqiqatları bulqarların türk əslindən olduğunu isbat etmişdir. Bulqar kəlməsi Göktürk dilində qarışıq mənasına gəlmişdir (bulğamaq-bulamaq-qarışmaq). Bulqar sözü el və millət adı olaraq V əsrin ikinci yarısından əvvəl mövcud deyildi. Attilanın oğlu Dənizin ölümündən sonra qardaşı İrəng 648-ci ildə Hunları Orta Avropadan Qara dənizin şimal sahillərinə gətirdi və orada Uğur adında başqa bir türk eli ilə bir yerdə yaşayıb , bir-birinə qarışdılar. Bunların qarışmasından əmələ gələn xalqa Bulqar deyilirdi. Bunlar sonradan Bulqar dövlətinin təşkil etdilər, lakin İrəngi Uz dövlətlərinin qurucusu bilirdilər.
İlk Bulqar türk dövləti 630-cı ildə Böyük Bulqar dövləti adı ilə Quzey Qafqazda qurulmuşdu. Bulqarların Qafqaza yürüşlərdə iştirak etmələri olduqca əhəmiyyətli faktdır. Əgər avarların bütün kuturqur torpaqlarını, yəni Don çayına qədər Qara dəniz boyu düzənlikləri nəzarət altında saxladıqlarını yada salsaq, bunun səbəbləri aydınlaşar. Göytürk Cabqu xanı bu sərhədləri müdafiəsiz qoysaydı, son dərəcə sadəlövh adam təsiri bağışlayardı. Göründüyü kimi, həmin sərhədlərin müdafiəsi bulqarlara həvalə olunmuşdu. Hadisələrin sonrakı gedişi də bu faktı təsdiq edir. Lakin bir tərəfdən üzərlərinə belə ağır və təhlükəli vəzifə qoyulması, o biri tərəfdən isə bol qənimət vəd edən yürüşlərdən uzaqlaşdırılmaları bolqarları nuşibi qruplaşmasına yaxınlaşdırmaya bilməzdi. Doğrudan da sonrakı hadisələrdə biz onların dulunun tərəfdarları kimi çıxış etdiklərini görürük
Böyük Bulqar dövləti. On oğurların əksəriyyət təşkill etdiyi bu dövlət Qafqazın şimalında 630-cu ildə, yəni birinci Göktürk xanlığı yıxılandan sonra qurulmuşdur. Dövlətin qurucusu başbuğ Qurd tarixçilərin yazdığına görə Asiya hunları nəslindəndir.
Qurdun ölümündən sonra xəzərlərin basqısı ilə Bulqar dövləti yıxıldı. Xalqın bir qismi şimala tərəf köçüb Volqa bulqarlarını və ya xarici bulqarı təşkil etdilər. Burada əksəriyyəti otuz oğurlar təşkil edirdi.
On oğurlar macarlarla birlikdə Qurdun oğlu Bat Bayan başda olmaqla xəzərlərə tabe qaldılar. Bugünkü balxarların bunların nəslindən olduqları zənn edilir. Bat Bayanın kiçik qardaşı Asparux oğulların böyük bir qismi ilə Danuba tərəf getdi və yeni Bulqar dövlətini qurdular.
Danub Bulqar dövləti. Asparux imperator Konstantinin müqavimətinə baxmayaraq , Dobrucanın cənubunda Bulqar dövlətini yaratdı. Bu dövlət Volqa Bulqar dövlətindən daha kiçik olduğu halda, ondan daha çox davam etdi. Danub Bulqar dövləti tezliklə güclənib, 717-ci ildə ərəblər İstanbulu mühasirə etdikləri zaman, bizanslılara yardım edib İstanbulu müdafiə etdi. Sonra bizanslılar bulqarların güclənməsindən nigaran olub, neçə dəfə onlara hücum etdilər və onların paytaxtı Pereyaslavı xaraba etdilər. Lakin Krım xan zamanında bulqarlar tərəfindən əzildilər. Krım xan Ədirnəyə gəlib İstanbulu mühasirə etdi, lakin elə bu sırada ağız və burun qanamasından öldü.
Krım xan İstanbul mühasirəsindən əvvəl Sofiya , Niş və Belqradın qalalarını işğal etmişdi. Krım xanın oğlu Omurtak tezliklə bizanslılara otuz illik bir barış müqavləsi imzaladı. Omurtakın dövrü bulqarların ən parlaq zamanı olmuşdur. Omurtak çoxlu şəhər və qəsəbələr tkdirdi. Su yolları və çeşmələr çəkdirdi. Onun at üstündəki mücəssəməsi bir yazılı daş ilə Madara qəsəbəsində o dövrün yadigarıdır.
Bulqarlar yerli xalq ilə qarışmaq nəticəsində yavaş-yavaş slavlaşdılar. Bu hadisə Omurtakdan sonra Boris xanın xaqan olmasından sonra şiddətləndi və yavaş –yavaş slav və Bizans təsiri ilə bugünkü şəklini aldı.
İdil Bulqar dövləti: Böyük Bulqar dövlətinin süqutundan sonra çoxunun otuz oğurlar təşkil edən bulğarların bir qismi İdil-Kama çayları bölgəsinə köçdü və orada bir dövlət təşkil etdi. Bu dövləti təşkil edən xalq otuz oğurlardan başqa yerli fin-oğurlar, sabarlar, xəzərlər və uzlardan ibarət idi. İdil Bulqar dövləti V-XIII əsrlər , yəni monqol istilasına qədər davam etdi. Bunlarda əkinçilik və ticarət çox güclü olub, torpaqları da əkinçilik üçün çox əlverişli idi. Həm də Avropa və Orta Asiyanın ticarət yolu üzərində idi, xüsusən Xəzər dövlətini n zəifləməsindən sonra bulqarların vəziyyəti daha da yaxşılaşdı, bulqarlar bir çox şəhər saldılar.
Volqa Bulqar dövlətinin paytaxtı Bulğar şəhəri İtil çayının kənarında , Volqa-Kama çaylarının birləşdiyi yerin yüz kilometr cənubunda yerləşib, IX-XII əsrlərdə Şərqi Avropanın ən mühüm ticarət mərkəzi idi.
Bulqarların şərqində başqırdlar, qərbində isə ruslar və burtaslar yaşayırdılar. Bunların haqqında ən çox güvənilən məlumat İbn Fədlanın “Səfərnamə”sində yazılmışdır. Onuncu əsrin əvvəlində Bulqar xanı Almışın istəyi ilə xəlifə əl-Müqtədir tərəfindən İbn Fədlanın başçılığı ilə bir heyət islam dinin üsul və qaydalarını bulğarlara öyrətmək məqsədi ilə göndərilmişdi. Bu “Səfərnamə”də bulğarlardan başqa, oğuzlar, peçeneqlər, başqırdlar, xəzərlər və slavlar haqqında da məlumat verilmişdir. Volqa bulğarları islam qəbul edəndən sonra Şərqi Avropada türk-islam kültürünün nümayəndəsi oldular. Bulqarlar əvvəllər 4 xanlıq şəklində yaşayrdılar. X əsrin ortalarından sonra hamısı birləşib bir xanın idarəsinə girdilər.
XIII əsrin ilk yarısında Volqa Bulqar dövləti Moğol ordusu tərəfindən yıxıldı, Batu xan ordusu Bulqar şəhərini 50 min əhalisi ilə xarabaya çevirdi. Bu hadisədən sonra bulqarlar dağıdılmış şəhərini bərpa etməyə çalışdılar, lakin 1240-cı ildə Polad Teymur xan tərəfindən ikinci dəfə olaraq dağıdıldılar. Üçüncü dəfə isə 1391-ci ildə Əmir Teymur Altın Ordu xanı Toxtamışa qarşı hücum etdiyi zaman dağıdıldı. Bundan sonra xalq dağıldı. Bir qismi Kamanın şimalına Qazan nəhri boyuna köçdü. XV əsrin ortalarında buralarda Bulqar-qıpçaq qarışığı müsəlman xalq yaşayırdıkı, sonrakı Qazan xanlığının əsasını bunlar təşkil edirdilər.
Bulqarlar qədimdən əkinçiliklə məşğul olurdular. Kama- Volqa Bulqar dövlətində də əkinçilik təsərrüfat həyatının əsasını təşkil edirdi. Bunu arxeoloji qazıntılar zamanı VII-XII əsrlərə aid kotan və biçim alətləri hissələrinin tapılması aydın göstərir. Arxeoloji qazıntılar zamanı evlərin döşəmələrində taxıl quyuları da tapılmışdır. Qeyd edilməlidir ki, istehsal olunan taxılın bir hissəsi Rus knyazlıqlarına satılırdı. Ölkənin meşə-step ərazisində isə maldarlıq üstün mövqeyə malik idi. İri çayların sahillərində yaşayan əhali içərisində balıqçılıq mühüm yer tuturdu. Qurudulmuş balıq Mərkəzi Asiya şəhərlərinə satışa göndərilirdi.
Volqa Bulqar dövləti feodal qurum idi. Qul əməyi təsərrüfatda tətbiq olunmurdu. Dövlətin başçısı malik, ya da əmir adlanır. Hakimiyyət nəsli idi. XI-XIII əsrlərdə bu dövlətdə başçılıq etmiş 19 hökmdarın adı məlumdur.
Bulqarlar 921-922-ci illərdə xəlifə tərəfindən göndərilmiş İbn Fadlan adlı elçinin təklifi ilə islam dinin qəbul etmişdilər. Almuş-Baltvar islamı qəbul etdikdən sonra “Cəfər ibn Abdullah” adını götürmüşdü. Onun oğlu Mikayıl, nəvəsi Nəsr adlanırdı. Ona görə də bulqarlar animizm və şamanizmdən əl çəkərək, müsəlman olmuşdular.
Ərəb mənbələrində bulqarlarda müxtəlif sənətkarlıq növləri barədə məlumatlar vardır. Arxeoloji qazıntılar zamanı dəmir və misdən ev əşyalarının nümunələri tapılmışdır. Böyük İpək yolunun bir qolu bulqara gəlirdi. Ona görə Bulqar şəhərləri Mərkəzi Asiya və Şərqi Avropa ilə intensiv ticarət edirdilər.
ƏDƏBİYYAT:
1.Cavad Heyət- Türklərin Tarix və Mədəniyyətinə bir baxış
2.Əsməd Muxtarova-Türk xalqlarının tarixi Elm 1999;
3.Lev Qumilyov- Qədim türklər Elm 1967;
YAZAR: Samirə İbrahimli
HƏMÇİNİN BAX: Laoşanq xaqanın Çinə yürüşləri
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/tehsil-naziri-salim-atayin-rehberlik-etdiyi-numaynde-heyeti-ile-gorusub/
