Bitki hüceyrəsinin təsnifatı və quruluşu
Bitki hüceyrəsi canlı aləmdə universal quruluş elementi kimi, adətən, hüceyrəyə xas quruluşa malik olmaqla, müəyyən əlamətlərinə heyvan hüceyrəsindən fərqlənir. Adətən, hüceyrə iki hissədən – protoplastdan və onu xaricdən əhatə edən qılafdan ibarətdir. Protoplast hüceyrənin daxilindəki selik tipli kütlədən ibarət olmaqla, çox mürəkkəb tərkiblidir. Protoplast hüceyrənin canlı orqonoidlərinin və həmin orqonoidlərin maddələr mübadiləsi zamanı topladıqları maddələrin cəmindən ibarətdir. Qılaf, protoplastın məhsulu olmaqla onu xaricdən örtür, fiziki və mexaniki təsirlərdən qoruyur, çoxhüceyrəli orqanizmlərdə onu qonşu hüceyrələrdən ayırır və maddələrin hüceyrəyə daxil olmasını və xaric edilməsini tənzim edir.
- Sitoplazma (Cytoplasma), protoplazmanın əsas hissəsini təşkil edir . bunun içərisində protoplazmanın digər komponentləri yerləşir. O, eləcə də əsasən erqast kütləsinin yerləşdiyi maddə kütləsinin – hüceyrə şirəsini də əhatə edir.
- Nüvə (Nucleus), protoplazmanın əsas komponentlərindəndir, o həmişə sitoplazmanın içərisində yerləşir, protoplazmada davam edən mübadilə reaksiyalarının fəal iştirakçısıdır.
- Plastidlər (Plasticls ), bunlar protoplazmadan ayrılmış rəngsiz və ya müxtəlif piqment daşıyan cisimciklərdir. Hüceyrə daxilindəki maddələr mübadiləsində konkret vəzifə ifa edirlər. Bunlar da sitoplazmanın içərisində yerləşir. Plastidlərə ancaq bitki hüceyrəsində təsadüf edilir.
- Mitoxondirlər (Mitochondria), yaxud da xondriosomlar. Bunlar kiçik dənəciklər, çöpcüklər, telciklər şəklində plazmada törəmiş canlı cisimciklərdir. Xondriosomlar istər heyvan, istərsə də, bitki hüceyrəsində rast gəlinir. Belə mülahizə edilir ki, bitki hüceyrəsində onlardan plastidlər əmələ gəlir.
Qeyri – protoplazmatik komponentlərə – hüceyrə şirəsi ilə dolu vakoullar, sitoplazmada toplanan nişasta dənələri, zülal dənələri, müxtəlif kristallar, yağ damcıları və.s üzvi və hüceyrədə toplanan qeyri – üzvi maddələr daxildir, başqa sözlə adları çəkilən maddə kütləsi erqast adlanır. Bir çox alimlər hüceyrə qılafına da erqast maddə kimi baxırlar, belə ki, qılafı protoplazmanın məhsulu kimi, onun xaricində toplanan maddə kütləsi kimi nəzərdə tuturlar. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, protoplazma və onun komponentləri hüceyrənin canlı hissəsini, qeyri – protoplazmatik – erqast maddələr isə onun cansız hissəsini təşkil edirlər. Mübadilə prosesinin gedişi zamanı hüceyrədə canlı və cansız hissəni ayırmaq çox çətindir. Bundan başqa hüceyrə yaşadıqca, onda toplanan cansız üzvi maddə müəyyən reaksiyalara daxil olduqca dəyişkənliyə uğrayır və ən nəhayət onlar da canlı orqanizmlərin tərkibinə daxil olduqca dəyişkənliyə uğrayır və ən nəhayət onlar da canlı orqanizmlərin tərkibinə daxil olub, canlı madəyə çevrilir.
Protoplazma və onun komponentləri
Protoplazma canlı aləmin əsasını təşkil etdiyi kimi, protoplazmanında əsasını canlı maddə kütləsi təşkil edir: canlı maddə canlı zülaldan təşkil edilmişdir. F.Engels canlı zülala klassik tərif vermişdir: « həyat zülali cisimlərin mövcud olması üsuludur və bu mövcud olma üsulu öz mahiyyəti etibarı ilə həmin cisimlərin kimyəvi tərkib hissələrinin daim öz – özünə eyniləşməsindən ibarətdir». Müxtəlif hüceyrələrdə canlı maddələr kimyəvi tərkibinə və fiziki xassəsinə görə fərqlənir.
Sitoplazma
Protoplazmanın canlı komponentləri və onda toplanan maddələr sitoplazmanın içərisində yerləşir. Yeni törəmiş cavan hüceyrədə sitoplazma hüceyrənin daxilini tamamilə tutur. Bu zaman sitoplazma yarımmaye, dənəvər, çox sürüşkən, yarımşəffaf və rəngsiz olur, hüceyrə yaşa dolduqca onun divarına doğru çəkilir, çünki onun içərisində müxtəlif maddələr toplanır, damcılar şəklində hüceyrə şirəsi əmələ gəlir və onlar birləşərək sitoplazmada geniş yer tutur. Sitoplazmanın içərisində hüceyrə şirəsinin əhatə etdiyi yer vakoul adlanır. Vakuollar çoxalıb iriləşdikcə sitoplazmanı qılafa doğru sıxışdırırlar.
Sitoplazma üç hissəyə ayrırlar. Onun ən xarici və ən daxili hissələrini təşkil molekullar kipləşir və onu hüceyrənin sərhədləndiyi digər hissələrdən ayırır. Buna müvafiq olaraq sitoplazmanın qılafıla sərhədləşən hissəsi, çox nazik pərdəcik plazmalemma adlanır. Onun ən daxili qatı, onu vakuollardan ayıran daxili nazik pərdəcik isə tonoplast adlanır. Tonoplast plazmalemmaya nisbətən həll olunmuş maddələri daha çətinliklə keçirir. Sitoplazmanın, yaxud plazmanın əsas kütləsini onun dənəvər hissəsi təşkil edir ki, bu da mezoplazma adlanır. Sitoplazmanın adları çəkilən daxili və xarici qatları yarımkeçirici olub seçicilik qabiliyyətinə malikdir. Onlar müəyyən maddələri çox asanlıqla, bəzilərini isə çox çətinliklə daxilə buraxır, yaxud tamamilə buraxmır. Hüceyrədə maddələr mübadiləsinin ümumi gedişində bu məsələnin mahiyyəti böyükdür. Sitoplazma öz seçicilik qabiliyyəti əsasında mübadilə reaksiyalarıını tənzim edir.
Nüvə
Nüvə hüceyrənin mühüm canlı orqanoidlərindən birincisi olmaqla protoplazmanın da çox vacib bir kompanentidir. Onun mübadilə reaksiyalarının gedişində, böyümə və çoxalama proseslərində rolu olduqca böyükdür. Nüvə həmişə sitoplazmanın içərisində yerləşir. Cavan hüceyrələrdə, hələ hüceyrə lazimi qədər böyüməmişdən o nisbətən iri görünür və hüceyrənin mərkəzində yerləşir. Hüceyrə iriləşdikcə və yaşa dolduqca, hüceyrə şirəsinin artması iıə əlaqədar olaraq, sitoplazma hücyrənin divarına doğru itələnir, onunla bərabər nüvə də kənara çəkilir. Nüvə oval, girdə və ya bəzən yandan basıq olur. Çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrə nüvəlidir.
Ancaq göy – yaşıl yosunların istər çoxhüceyrəli istərsə də təkhüceyrəli nümayəndələrinin hüceyrələrində nüvə olmur. İbtidai bitkilərdən bakteriyalarda, viruslarda və bakteriofaqlarda hələ nüvə tapılmamışdır. Örtülütoxumlu bitkilərin canlı hüceyrələrində ələkvarı borular ( orqanizmdə üzvi qida yayan hüceyrələrdir ), ali heyvanların isə əksərisinin qırmızı qan kürəciklərinin hüceyrələri nüvəsizdir. İbtidai bitkilərin bədənlərində hüceyrələr çoxnüvəli olur, məsələn, axar sirin sularda yaşayan yaşıl yosun kladoforanın hüceyrələri çoxnüvəlidir. Demək, canlı hüceyrələr nüvəsiz, əksər hallarda birnüvəli və bəzən çoxnüvəli ola bilər. Bu hər hansı bir bitki növünün səciyyəvi əlamətidir. Bir çox göbələklərin müəyyən inkişaf fazalarında hüceyrələr ikinüvəli olub dikarion adlanır.
Qeyri – hüceyrəvi quruluşlu yosunlardan kaulerpa, botridium, vaşeriya kimi sifonlu orqanizmlərin plazmaları çoxnüvəlidir.
Plastidlər
Sitoplazmanın içərisində yerləşən və onda davam edən maddələr mübadiləsinin gedişində çox mühüm rol oynayan canlı orqanoidlərdən bir qrupuda plastidlərdir. Onlara ancaq yaşıl bitkilərdə rast gəlinir. Göbələklərdə, bakteriyalarda, miksomisetlərdə, göy – yaşıl yosunlarda plastidlər olmur. Plastidlər heyvan hüceyrələrində də müşahidə edilmir. Plastidlər- Plastiddə toplanan piqmentdən asılı olaraq örtülütoxumlu bitkilərdə 3 müxtəlif plastid fərqləndirilir: leykoplastlar yaxud rəngsiz plastidlər, xloroplastlar – yaşıl plastidlər və xromoplastlar – yaşıl, sarı, qonur, narıncı və qırmızımtıl plastidlər.
Xloroplastlar
Yaşıl plastidlər olub, bitki aləmində müxtəlif ibtidai və ali bitki növləri içərisində və onların müxtəlif orqanlarında geniş yayılmışdır. Yaşıl plastidlərə ibtidai bitkilərdən yosunlarda rast gəlmək mümkündür. Ali bitkilərin xloroplastları, adətən, xlorofil dənələri də adlanır. Xlorofil dənələri yarpaqların ətli hissəsində – mezofilində və bitkinin digər yaşıl hissələrində olur. Xloroplastların yaşıl olmasının əsas səbəbi onların tərkibində üzvi aləmin ən dəyərli maddəsi, yaşıl piqment – xlorofilin olmasıdır. Xlorofil ilə yanaşı xlorofil dənələrinin tərkibinə karatinoid qrupundan olan sarı, narıncı piqmentlər də daxil-dir.
Bunlardan xlorofilin tərkibinə karotin və ksantofil piqmentləri tapılmışdır. Hələ XIX əsrdə bitki piqmentlərinin kimyəvi tərkibi öyrənilməmişdir. Rus və keçmiş sovet alimi M. S. Tsvet bu əsrin başlanğıcında (1901 – 1910 ) iki müxtəlif xlorofil piqmentinin olmasını göstərmışdir. Onlardan birincisi xlorofil «a» – göyümtül – yaşıl, digəri isə xlorofil «b» sarımtıl – yaşıl piqmentdir. Bunlardan hər biri iki karbon turşusunun mürəkkəb efiridir. Sonralar müəyyən edilmişdir ki, qeyd edilən piqmentlərin molekullarında maqnezium vardır. Dəmir elementi molekullarının isə ancaq stromanın tərkibində olması müəyyən edilmişdir.
Xromoplastlar
Başqa plastidlərdən sarı, narıncı, qırmızı və qonur rəngləri ilə fərqlənirlər. Xromoplastlara daha çox meyvələrdə, itburnu, qırmızı bibər, qarpız, pomidor, ərik, üvəz kimi meyvələrdə, bir şox bitkilərin, məsələn, sarı və qırmızı gülün, nəstərənin, payızgülünün, qızıl zanbağın və.s ləçəklərində rast gəlinir. Xromoplastlara sarı, narıncı və qonur rəng verən piqmentlər karatinoid piqmenti quruluşundandır. Burada da ən çox yayılmış piqmentlər karotin və ksantosfili göstərmək olar. Bu günə kimi karatinoid qurupuna aid olan 58 piqment öyrənilmişdir.
Leykoplastlar
Rəngsiz plastidlərdir. Bunlar bitkinin bütün orqanlarında və toxumalarında əmələ gəlir. Yetkin hüceyrələrdə çox zaman kürəvi leykoplastlara daha çox təsadüf olunur. Məsələn, onları kartof yumruları kimi ehtiyat orqanında, yaxud gövdənin özək hüceyrələrində, bir çox bitkilərin dəricik hüceyrələrində görmək mümkündür. Leykoplastlar sitoplazmada çox xırda cisimciklər şəklində topa – topa yerləşir. Bəzən onlar nüvənin ətrafında toplanır və nüvəni hər tərəfdən əhatə edir. Çox zaman onlar nüvənin ətrafında kiçik hissələrə parçalanır.
Leykoplastlar görünür ki, bu halda nüvənin iştiraki ilə icra olunan mübadilə reaksiyalarının gedişində çox yaxından iştirak edir. Yetkin hüceyrələrin çoxunda leykoplastlar ehtiyat nişasta toplayır, bu halda hər leykoplastid üzərində əmələ gələn nişasta dənəsini aydın görmək mümkündür. Nişasta əmələ gətirən leykoplastlar amiloplastid adlanır. Bəzən leykoplastda toplanan nişasta kütləsi o qədər iriləşir ki, leykoplastın stromasını mühasirəyə alır və onun stroması nişasta dənəsindən çətinliklə azad olur.
Eloyaplastlar
Bəzi bitkilərin sitoplazmasında ancaq yağ ehtiyatı toplayan rəngsiz, kürəkşəkilli plastidlərdir. Eloyaplastlar ciyər mamırlarında və birləpəli bitkilərdə müşahidə edilmişdir. Digər bitkilərdə yağ ehtiyatını bilavasitə mitoxondiri toplayır. Süsən bitkisində leykoplastların fəaliyyəti üzərində aparılmış müşahidələr gğstərmişdir ki, bu plastidlər mövsümdən asılı olaraq bir halda nişasta digər halda isə yağ ehtiyatı toplayırlar.
Xondriosomlar mitoxondirilər.
Xondiriosomlar sitoplazma içərisində yerləşən çox kiçik canlı orqonoidlərdir. Bunlar 0,5 – 1 mikron iriliyində olub, diametrləri 2 – 5 mikrona çatır, kiçik çubuq, kürəvi dənəcik, romb şəklində zülal və lipoid cisimcikləridir. Xondriosom chondriosome yunan kəlməsidir, dənəvər cisim deməkdir, mitoxondiri də yunan sözü olub iki kəlmədən tərtib edilmişdir:
mitos – lif və chondrion kiçik dənəciklər deməkdir. Hüceyrədə müxtəlif şəkilli xlondriosom cisimciklərinin cəmi xondriom adlanır. Yuxarıda hər üç növ plastidin xarici mühit amillərinin təsirindən və hüceyrədə mübadilə reaksiyalarının istiqamətindən asılı olaraq, birinin digərinə asanlıqla çevrildiyini qeyd etdik. Bir növ plastidin başqa növ plastidi əmələ gətirməsi və bir növ plastidin digər növ plastidə çevrilməsi, onların yaxın münasibətdə olmalarını və genetik cəhətcə eyni mənşə daşımalarını göstərir. Məsələn, etiollaşmış bitkinin, işıq düşən təpə hissəsinin yaşıllaşması orada leykoplastların xloroplastlara çevrilməsini göstərir. Yerkökünün işıq düşən təpə hissəsinin yaşıllaşması xromoplastların, xloroplastlara çevrilməsini göstərir. Demək, bir neçə plastid digərindən əmələ gələ bilər və digərinə çevrilə bilər.
Hüceyrə şirəsi. Vakoullar.
Hüceyrə şirəsi sitoplazmanın, nüvənin və plastidlərin fəaliyyəti nəticəsində hüceyrədə toplanan maye məhsulları qarışığına deyilir. Yeni törəmiş cavan hüceyrələrdə hüceyrə şirəsi çox az miqdarda olur və kiçik damlalar şəkilində sitoplazmada toplanmağa başlayır. Hüceyrə böyüdükcə ondakı şirənin miqdarı çoxalır, hüceyrədə bu şirə iri bir maye kütləsi kimi müəyyən sahə tutur və sitoplazmanı qılafa doğru sıxışdırır. Hüceyrə şirəsini hüceyrədə tutduğu yerlik vakoul adlanır. Vakoul, latın kəlməsi «vacuus» boşluq deməkdir. Həqiqətdə isə vakoul heç vaxt boş olmur, o hüceyrə şirəsi ilə dolu olur. Hüceyrə şirəsi çox zaman vakoul şirəsi də adlanır.
Hüceyrənin qılafı.
Bitki hüceyrələri heyvan hüceyrələrinə nisbətən möhkəm pərdəvari qılafla əhatə olunmuşdur. Qılaf protoplastın fəaliyyəti nəticəsində onun xarici tərəfində əmələ gəlir və protoplazmanın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilir.
Q. Navaşin göstərir ki, qılaf əmələ gəldiyi zaman xondriosomlar protoplastın xarici qatında toplanır.
Qılafın əsas kütləsini sellüloza təşkil edir. Sellüloza mürəkkəb karbohidratlara aiddir. O, polisaxaridlərdəndir, kimyəvi formulu isə nişastanın formulu kimidir (C6 H10 O5)n .
Sellüloza olduqca möhkəm birləşmədir. O, uzunömürlü bitkilərdə tərkibini min illərlə dəyişmədən qala bilər. Sellüloza o qədər möhkəmdir ki, hətta qaynadıldıqda suda həll olmur.
Qılafın əsas vəzifəsi hüceyrənin zərif daxili canlı möhtəviyyatını müxtəlif xarici fiziki və mexaniki təsirlərdən mühafizə etmək, zədələnmədən və sairədən qorumaq və maddələrin hüceyrəyə daxil və xaric edilməsini müəyyən dərəcədə tənzim etməkdir.
Maddələrin hüceyrəyə daxil olması. Turqor və plazmolis.
Maddələr torpaqdan və atmosferdən hüceyrəyə diffuziya və osmos yolu ilə daxil olur. Bu cəhətdən qılaf osmotik pərdəciyi əvəz edir. Osmos qanunundan məlumdur ki, maddələr, qatılığı az olan məhluldan qatılığı çox olan məhlula doğru hərəkət edir. Bu səbəbdən hüceyrə şirəsi yüksək qatılıqda olan hüceyrələrdən böyük atmosfer təzyiqi əmələ gəlir, bu da hüceyrələrdə (ümumiyyətlə bitkiyə) yüksək soruculuq qabiliyyəti verir. Su və onda həll olmuş maddələr torpaqdan böyük qüvvə ilə sorularaq hüceyrədən – hüceyrəyə keçir bitkinin bütün hissələrinə sovrulur. Hər hüceyrə maxsimal qüvvə ilə suyu özünə sovurur, nəticədə hüceyrənin möhtəviyyatı qılafa təziq göstərir.
Hüceyrə qılafı elastiki olduğu üçün bu təziqin təsirindən enliləşir; qılaf eyni zamanda gərginlik xassəsi daşıdığından, həm də sıxılmağa başlayır; sıxılma nəticəsində qılaf hüceyrənin daxili möhtəviyyatına təziq göstərir. Enliləşmış qılafın sıxılma prosesi nəticəsində hüceyrənin daxili möhtəviyyatına göstərdiyi təzyiq turqor təzyiqi adlanır. Torpağın su ehtiyatı azaldıqda, hüceyrələr öz su ehtiyatını itirir, bununla da onlarda gərginlik azalır, turqor vəziyyəti pozulur. Artıq daxildən qılaflara təziq edilmir, onlar boşalır, bəzən də qırışır. Beləliklə, bitki ölüşgəyir. Hüceyrələrdə suyun itirilməsi ilə əlaqədar olaraq turqor vəziyyətinin pozulmasına plazmolis hadisəsi deyilir. Bitkilər yenə də su sorduqda, normal vəziyyət alır. Hüceyrələrdə isə turqor vəziyyəti bərpa olunur. Belə plazmolis qayıdan plazmolis və ya deplazmolis deyilir.
YAZAR: Fidan Əmirəliyeva ( OYU BİOLOGİYA)
Həmçinin bax: https://kafkazh.com/qan-damar-sistemi-qan/
