Beynəlxalq münasibətlərdə Asiya perspektivlərinin əsasıları
Çin və Hindistan kimi yüksələn güclərin beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasında daha mühüm rol oynadığına görə “Asiya Əsri”nin ortaya çıxması ilə Asiya mühüm tədqiqat bölgəsinə çevrildi. Bu qlobal tendensiyalar təqaüddə yeni istiqamətlərlə uyğunlaşdırılmışdır, buna görə də Asiya dünya siyasətinin öyrənilməsinə qeyri-Qərb yanaşmalarının inkişafı üçün konseptual lövbərə çevrilmişdir. Buna görə də, Asiya BM kontekstində BM təqaüdü ilə bağlı ən maraqlı nəzəri çətinliklərdən bəziləri və yenilikləri quraşdırılır, hazırlanır. Bütün qitədə mövcud olan geniş sosial-mədəni və siyasi müxtəlifliyi nəzərə alaraq, Asiya BM müxtəlif perspektivlərdən ibarətdir. Prespektivlərin bəziləri Qqobal Cənub ölkələrində yaranır, digərləri isə, məsələn, Yapon perspektivləri yoxdur. Asiya MN buna görə də qlobal Cənubi MN perspektivlərini qidalandırır, lakin əsas MN nəzəriyyələrindən danışdığı, lakin unikal siyasi ənənələr və təcrübələr üzərində qurulduğu kimi onlardan fərqli olaraq qalır.
Asiya perspektivlərinin əsasları:
BM nəzəriyyəsi, ilk növbədə, Qərb düşüncə tərzindən və dünyaya baxışdan irəli gələn fərziyyələrə əsaslanır. Bu da öz növbəsində onu “mənbələrində çox dar və təsirində çox dominant” edir (Acharya və Buzan 2010, 2). bunun nəticəsidir ki, qeyri-Qərb perspektivləri və nəzəri anlayışlar sistematik olaraq intizam tərəfindən laqeyd və ya tamamilə nəzərə alınmır. Bir çox alimlər üçün qeyri-Qərb MN səslərinin bu susqunluğu dərin narahatlıq doğurur və mürəkkəb və mədəni müxtəlif dünyanı mənalandırmaq üçün obyektiv kimi əsas nəzəriyyələrin faydasına şübhəli işıq salır. BM-nin İngilis məktəbini nəzərdən keçirək. İngilis məktəbini və onun “beynəlxalq cəmiyyət” konsepsiyasını əsaslandıran əsas anlayışlar – məsələn, milli suverenlik və suveren bərabərlik prinsipləri – tarixi Avropa təcrübəsinə əsaslanır. Çin, birincisi, digər Asiya ölkələrində olduğu kimi, bu anlayışları yalnız müstəmləkə dövrünün Avropa gücləri ilə qarşılaşması ilə öyrəndi. Çin imperiyası o vaxta qədər digər xalqlarla münasibətlərini Sinossentrik dünyagörüşü əsasında aparırdı, burada dünyanın siyasi və mədəni mərkəzi rolunu oynayırdı, Çin imperatoru Tianxia və ya “Hər şeyin altında” idarə edirdi. Cənnət’ (əsasən, dünyanın qalan hissəsi), suveren bərabərlik XIX əsrə qədər Çin şüurunda bir anlayış olaraq heç vaxt mövcud olmamışdır. Asiyada görünən fərqli tarixləri, mədəniyyətləri və dövlətlərarası dinamikanı nəzərə alaraq, biz BM təqaüdündə geniş yayılmış fərziyyələrin və konsepsiyaların universallığını açıq şəkildə qəbul edə bilmərik.
Dövlətlərarası siyasətə dair Asiya perspektivləri minilliklər boyu mövcuddur. Kautilya (təxminən eramızdan əvvəl 300-cü illər) və Konfutsi (e.ə. 551-479) kimi qədim Hindistan və Çin siyasi nəzəriyyəçiləri xarici siyasətlə bağlı bəzi diqqətəlayiq müşahidələr aparmışlar. Yalnız 1990-cı illərin ortalarında, BM təqaüdünü daha təmsil etmək üçün səylər başladıqda, bu mütəfəkkirlərin töhfələri intizam tərəfindən ciddi qəbul olunmağa başladı. O vaxtdan bəri biz BM-də köhnə təfəkkürə meydan oxuyan nəzəri innovasiyaların artması ilə yanaşı, dil maneələrinin yıxıldığını görürük. Çin, Yapon, Koreya və Cənub-Şərqi AsiyaBMR-nin müxtəlif məktəblərinin və nəzəriyyələrinin yaradılmasının mümkünlüyü ilə bağlı müzakirələr bir araya gəldi. Beləliklə, hələ də mübahisə və müəyyən dərəcədə qeyri-müəyyənlik içində qalsa da, bu müzakirələrin yekun nəticəsi qlobal intizam kimi MN-nin gələcəyi üçün mərkəzi rol oynayacaq.
Hazırda beynəlxalq münasibətlərin vahid, birləşdirici, ümumasiya məktəbi və ya nəzəriyyəsi yoxdur. Bunun səbəbini müxtəlif səbəblərlə izah etmək olar. Məsələn, qeyri-Qərb BM nəzəriyyələrinin “gizli” təbiəti, hətta biz onları gördüyümüz zaman belə qeyri-Qərb perspektivlərini tanımağın çətinliyinə istinad edərək (Acharya və Buzan 2010, 18) – və ya nəzəri “idxallara” etiraz etməmək və qeyri-Qərb nəzəriyyəsinin qurulmasının dəyərini etiraf edirik (Puçala 1997, 132; Chun 2010, 83). Təbii ki, BM nəzəriyyəsi ilə bağlı mahiyyətcə “Qərb” heç nə yoxdur. Ancaq Asiya BM nəzəriyyəsi haqqında düzgün danışa bilməyəcəyimiz böyük ölçüdə “nəzəriyyə”ni necə müəyyənləşdirdiyimizdən və “Asiya”nı necə başa düşməyimizdən asılıdır.
Bu baxımdan, Asiya MN nə müstəqil monolit diskurs kimi, nə də böyük nəzəriyyələrin istehsalına yönəlmiş intellektual müəssisə kimi nəzərdən keçirilməməlidir. Qeyri-qərb MN təqaüdünə diqqət yetirilməsinə baxmayaraq, Çin və Yapon MN məktəbləri ilə digərləri arasında Asiya düşüncəsinin iki istiqamətini təmsi edir. Beynəlxalq sistemin necə işlədiyinə dair sınaqdan keçirilə bilən müşahidələrin irəli sürülməsi nəzəriyyədən daha çox, Asiya MN yanaşmalarının əsas hissəsini yəni dünyanı formalaşdırmaq üçün perspektivlərin olmasını təsvir etmək daha yaxşı olar. Bu da öz növbəsində vahid Asiya BM nəzəriyyəsinin arzuolunan olub-olmaması ilə bağlı mühüm sualı ortaya qoyur. Siddhart Mallavarapu(2014), monolit nəzəriyyələrini irəli sürərək dünyanın bu xüsusi yerdən necə göründüyü ilə maraqlanırdı.
Navnita Chadha Behera (2010,92) Hindistanda BM məktəbinin yaradılması anlayışını rədd edərək Hindistan BM-ni (özünü) Qərb BM (digər) ilə qarşı-qarşıya qoyan “öz-özünə başqa ikili” ilə nəticələnəcəyindən narahat olur. Bu böyük narahatlıqdan aydın olur ki, vahid düşüncə məktəblərinin qurulması sadələşdirilmiş və qütbləşdirici kateqoriyalar yaratmaq riski daşıyır və nəticədə bir dominant bilik kütləsini digəri ilə əvəz edir. Oxşar fikirlər Çin məktəbi ilə bağlı olan müzakirələri əhatə edir, bəzi alimlər isə Çin perspektivlərinin müxtəlifliyini təmsil edən bir məktəbin mümkünlüyünə şübhə ilə yanaşırlar. Konseptual plüralizm qeyri-qərb MN nəzəriyyəçilərinin ilkin niyyətini, dünya siyasətinin müxtəlifliyinin öyrənilməsinə daha yaxşı xidmət edir. Bunun vacibliyindən irəli gələrək biz Qərb və Asiya BM yanaşmalarının arasındakı fərqləri böyütməməliyik. Həqiqətən də Asiya və Qərb yanaşmalarının ortaq atributu onların dünyanın necə olması ilə maraqlarının əks etdirən normativ keyfiyyətlərdir. Məsələn Kautilya ədalətli müharibənin aparılmasının zəruriliyini qeyd edir (məsələn kralın müttəfiqinin torpağını almaması kimi), Konfutsi alimləri isə dünyada “harmoniyanın” (sülh və sabitliyin) bacarıqlı dövlətçilik vasitəsilə necə qorunub saxlanması üçün çalışırdılar. Qərb BM nəzəriyyələrinə əsasən, Asiya perspektivləri də siyasi baxımdan dərin köklərə malikdir.
Bəzi hallarda isə dövlətçilik,cəmiyyət və insan təbiəti nəzəriyyələrinin beynəlxalq aləmə köçürülməsindən də söhbət gedir. Necə ki, Tomas Hobbs və Con Lokk kimi filosoflara nəzər yetirsək maarifçilik dövrünün filosofları olan Konfutsi və Sun Tzudan (e.ə 544-496), Şiratori Kurakiçiyə (1865-1942) və Nişida Kitaroya (1870-1945) qədər qədim və müasir filosoflar BM nəzəriyyəsinin inkişafında mərkəzi rol oynayaraq Asiya alimləri üçün mühüm ilham mənbəyinə çevrilmişlər. Benoy Kumar Sarkarın (1919) fikrinə görə erkən hindu siyasi nəzəriyyəçiləri dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi üçün “özünü idarə etmə” və milli müstəqilliyin əhəmiyyətini daşıyan yerli suverenlik konsepsiyasına malikdirlər. Dünyanın erkən realistlərindən biri kimi tez-tez təriflənən hindli dövlət xadimi və filosofu Kautilya bu baxımdan kritik şəxsiyyətdir. İmperiya quruculuğu vəzifəsinin əsasını təşkil edən davranış prinsiplərini müəyyən edərkən onun mandala (təsir sahələri) nəzəriyyəsi bir kralın ittifaqları və ətraf ölkələrlə düşmənçilik münasibətlərini necə idarə etməli olduğuna dair fikirlərini irəli sürdü. O məsələn, padşahlar arasında ehtimadın qurulması lazımsız xarici qarmaqarışıqlığın qarşısını almaq üçün bir vasitə kimi müdaxilə etməməyin faydasını qəbul edərək, ”xoşbəxtlik” əldə etmək üçün bir vasitə olaraq “gücün” erkən konseptuallaşdırılmasını da təklif etdi. (Vivenanandan 2014,80)
QAYNAQ: Stephen McGlinchey, Rosie Walters and Christian Scheinplung- İnternational Relations Theory
TƏRCÜMƏÇİLƏR: Aynur Həsənova və Aysel Ağalarova
HƏMÇİNİN BAX: Azərbaycan Atabəylər dövlətində sikkə zərbi və pul tədavülü
HƏMÇİNİN BAX: Tehsilim.org/qazax-tarixi-medeniyyeti-ve-turk-dunyasi-birliyi-seminari
